Cây Hương Phụ - Tác Dụng Và Các Bài Thuốc Trị Bệnh Từ Dược Liệu

Cây Hương Phụ còn có tên gọi khác là cây Cỏ cú. Đây là một loại thảo dược thuộc họ Cói (danh pháp khoa học: Cyperaceae). Vì có tính bình, hơi đắng, hơi ngọt, quy vào kinh Tam tiêu và kinh Can nên loại thảo dược này thường được dùng trong điều trị hưng trung nhiệt, cứu phục lợi nhân, sung bì mao, trưởng tu mi. Ngoài ra thảo dược còn có tác dụng điều kinh chỉ thống, sơ can lý khí…

Mô tả cây Hương Phụ

• Tên gọi khác: Cỏ cú, củ gấu là thân rễ sấy khô hoặc phơi khô của cây Củ gấu Cyperus rotundus L. thuộc họ Cói (danh pháp khoa học: Cyperaceae) được sử dụng để làm thuốc điều trị bệnh được ghi đầu tiên trong sách Danh Y Biệt Lục
• Tên thực vật: Cyperus rotundus L
• Tên dược: Rhizoma cyperi.
• Tên tiếng Trung: 香附
• Tên thường gọi: cyperus tuber (Hương Phụ)

Nhận dạng cây Hương Phụ

Hương Phụ là một loại cây sống lâu năm. Chúng xuất hiện với chiều cao từ 20 – 60cm. Phần thân rễ của loại thảo dược này phát triển thành củ. Tùy thuộc vào vị trí trồng có đất xốp hay đất rắn, củ phát triển sẽ nhỏ hay to. Củ to dài được tìm thấy ở những vùng bờ biển còn có tên gọi là Hải hương Phụ (hay Hương Phụ vùng biển).

Cây Hương Phụ có lá nhỏ hẹp. Phần giữa lưng của lá có gân nổi lên, bóng và cứng. Phần dưới của lá ôm lấy thân cây. Cứ vào tháng 6 hàng năm, trên ngọn cây sẽ xuất hiện từ 3 đến 8 cụm hoa. Chúng xuất hiện với hình tán, có màu xám nâu.

Hoa của Hương Phụ là hoa lưỡng tính, 3 nhụy có chiều dài khoảng 2mm. Nhụy xuất hiện với đầu núm chia ra thành 2 nhánh như lông tơ. Quả Hương Phụ có 3 cạnh màu xám.

Phân bố

Cây Hương Phụ mọc hoang ở khắp nơi. Người dùng có thể nhìn thấy loại cây này ở ven đường hoặc đồng ruộng. Ngoài ra chúng còn được tìm thấy ở ven biển. Tại đây đất cát xốp nên củ to hơn và cũng dễ đào hơn.

Ngoài Việt Nam, dược liệu còn mọc hoang ở Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên, Inđônêxia và nhiều vùng khác thuộc Châu Á.

Bộ phận dùng

Phần thân và rễ Hương Phụ đã phơi khô được sử dụng để làm thuốc điều trị bệnh.

Tính vị và quy kinh

Tính bình, hơi đắng, hơi ngọt, vị cay. Quy vào kinh Tam tiêu và kinh Can.

Vị ngọt, hơi hàn và không độc (theo sách Danh Y Biệt Lục).

Tính hơi ấm, vị cay (theo sách Trần Nam Bản Thảo).

Khí bình, vị hơi ngọt, cay hơi đắng. Quy vào kinh Thủ thiếu dương, Thủ túc Quyết âm, kiêm hành 12 kinh nhập mạch phần khí (theo sách Bản Thảo Cương Mục).

Nhập vào 4 kinh gồm Phế, Can, Tỳ và Vị (theo Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải).

Chuyên nhập Can đởm kiêm nhập Phế (theo sách Bản Thảo Cầu Chân).

Thu hái và chế biến

Thu hái, sơ chế

Cây Hương Phụ thường được thu hoạch vào mùa thu. Sau khi thu hoạch, đốt bỏ phần rễ con và phần lông rồi mang phơi khô. Một số người còn mang luộc loại thảo dược này. Sau đó đồ kỹ rồi mới mang đi phơi khô.

Chế biến

Hương Phụ sau khi đã loại bỏ tạp chất và phần lông thì mang đi thái lát mỏng hoặc nghiền vụn.

Người dùng có thể mang dược liệu thái mỏng rồi cho vào bình ngâm với giấm, ủ qua đêm. Tiếp tục cho dược liệu vào chảo, tiến hành sao dược liệu cho hơi vàng rồi mang đi phơi khô. Trung bình cứ mỗi 10kg thân và rễ Hương Phụ thì cần 2 lít giấm.

Bảo quản

Dược liệu cần được bảo quản ở những nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc.

Chỉ định và chống chỉ định

Chỉ định

• Những người bị đau sườn ngực, đau bao tử cơ năng
• Phụ nữ bị rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh, viêm tử cung mãn tính
• Tăng cường sức khỏe cho phụ nữ trước và sau khi sinh nở
• Người bị rối loạn đường tiêu hóa, chán ăn, ăn không ngon miệng, bụng đầy trướng, sa trực trường
• Bệnh nhân trị động kinh lâu ngày không khỏi.

Chống chỉ định

• Người bị chứng âm hư huyết nhiệt, khí hư không sử dụng vị thuốc Hương Phụ
• Không dùng dược liệu cho người không có khí trệ
• Những người có tiền sử bị dị ứng với cây Hương Phụ hoặc bất kỳ loại thảo dược nào không dùng.

Thành phần hóa học của cây Hương Phụ

Hoạt chất trong cây Hương Phụ hiện tại vẫn chưa rõ. Theo kết quả của một số nghiên cứu, chỉ mới biết trong dược liệu tồn tại từ 0,3 – 2,8% tinh dầu màu vàng, có mùi thơm nhẹ dễ chịu của Hương Phụ. Bên trong thành phần của tinh dầu chứa 49% rượu cyperola, 32% cyperen C^H^. Ngoài ra, thành phần của chúng còn là phenol và các axit béo.

Người ta tìm thấy một lượng cyperon và rất nhiều tinh bột trong thành phần của tinh dầu Hương Phụ Ấn Độ. Do nguồn gốc của dược liệu khác nhau nên thành phần thành tồn tại trong tinh dầu cũng không hoàn toàn giống nhau.

Đối với những cây Hương Phụ được trồng tại Trung Quốc, thành phần hóa học chính của nó là izocyperotundone, cyperen (độ sôi 104nC/5mm thủy ngân).

Đối với những cây Hương Phụ được trồng ở Nhật Bản, thành phần hóa học chủ yếu của chúng là 49% cyperenol (độ chảy 94°C), cyperol, 32% cyperen, cyperolon (độ chày 41- 42°C), Ct-cyperon (độ sôi 177°c/20mm thủy ngân) và cyperotundon.

Cây Hương Phụ có tác dụng gì?

Theo Nghiên cứu dược lý hiện đại

Theo Trương Diệu Đức, Lưu Thiệu Quang và Trương Phát Sơ (1935, Trung Hoa y học tạp chí tập 1, kỳ 2: 148-156)

Cây Hương Phụ được sử dụng trong nghiên cứu có nguồn gốc từ tỉnh Quảng Đông. Tuy nhiên chúng được bán ở Nam Kinh và được điều chế thành cao lỏng 5%.

Các nhà khoa học đã sử dụng cao Hương Phụ để thực hiện thí nghiệm 102 lần với tử cung cô lập của chó, mèo, thỏ và chuột bạch. Kết quả cho thấy dược liệu có khả năng làm dịu sự căng thẳng của tử cung dù cho vật thí nghiệm không có thai hoặc có thai đều như nhau, ức chế sự co bóp của tử cung, gần như có tác dụng trực tiếp làm cho tử cung dịu lại. 

Kết quả so sánh tác dụng của dược liệu Hương Phụ dạng cao lỏng và cao lỏng Đương quy có tác dụng giống nhau. Tuy nhiên tác dụng của dược liệu Đương quy mạnh hơn. Năm 1959, các báo cáo nghiên cứu của một số tác giả ở Quí Dương y học viện (Trung Quốc) đã chứng minh được rằng Hương phụ có tác dụng giảm đau trên chuột nhắt trắng.

• Cây Hương Phụ mang tác dụng ức chế tử cung. Tác dụng gần như Đương quy tố nhưng yếu hơn. Tinh dầu của dược liệu có hoạt tính nhẹ của kích thích tố nữ. Chính vì điều này mà dược liệu thường được sử dụng để làm thuốc điều kinh.
• Thuốc mang tác dụng hạ áp và cường tim. Cồn chiết xuất từ vị thuốc Hương Phụ có khả năng ức chế trực tiếp cơ trơn của hồi tràng.
• Cồn được chiết xuất từ vị thuốc Hương Phụ có tác dụng giảm đau, kháng viêm và giải nhiệt nhẹ. Ngoài ra thuốc còn có tác dụng giúp an thần đối với trung khu thần kinh.
• Lượng tinh dầu được chiết ra từ cây Hương Phụ có khả năng ức chế trực khuẩn lị Sonner, tụ cầu khuẩn vàng. Chất chiết xuất của thuốc cũng mang tác dụng đối với một số loại nấm gây bệnh.

Theo Y học cổ truyền

Cây Hương Phụ có tác dụng điều kinh chỉ thống, sơ can lý khí.

Theo sách Danh Y Biệt Lục

• Chủ hưng trung nhiệt
• Cứu phục lợi nhân
• Sung bì mao
• Trưởng tu mi.

Theo sách Thang dịch Bản Thảo

• Hương Phụ huyết trung chi khí dược dã. Dược liệu được sử dụng trong bài thuốc băng lậu. Đây là bài thuốc ích khí mà chỉ huyết cũng có thể tác động và khử huyết ngưng.
• Cùng Ba đậu điều trị đại tiện không thông cũng trị tiết tả không cầm là cùng một ý.

Theo sách Bản Thảo Cương Mục

• Lợi tam tiêu giải lục uất, đảm ẩm bí mãn, tiêu ẩm thực tích tụ, phù thũng phúc trướng (bụng trướng, mu bàn chân phù), cước khí
• Trị các chứng đau tim, đau lợi răng, đau bụng, đau đầu, đau chân tay, đau tai…
• Phụ nhân bằng lậu đới hạ
• Kinh nguyệt không đều
• Bách bệnh của phụ nữ trước khi sinh và sau khi sinh.

Theo sách Bản Thảo Cầu Chân

• Hương Phụ cùng Mộc hương chuyên khai uất tán khí giúp mao đồng thực dị (bên ngoài giống mà thực chất khác), hành khí. Vị thuốc Mộc hương đắng nhiều nên kích thích thông khí mạch. Vị thuốc Hương Phụ đắng không nhiều nên giúp người bệnh giải uất tốt.

Cách sử dụng và liều dùng cây Hương Phụ

Cách sử dụng

Sắc thuốc để uống. Nấu thuốc thành cao, tán bột, làm hoàn hoặc giã nát đắp ngoài.

Liều dùng

• Dùng trong: Dùng từ 6 – 12 gram/ngày.
• Dùng ngoài: Dùng thuốc với liều lượng tùy chỉnh.

Những bài thuốc điều trị bệnh từ cây Hương Phụ

Nhờ thành phần có lợi và tác dụng dược lý đa dạng, cây Hương Phụ được sử dụng trong nhiều bài thuốc điều trị bệnh. Bao gồm:

Bài thuốc điều trị đau bao tử cơ năng và đau sườn ngực bằng cây Hương Phụ (Tiểu ô trầm thang)

Nguyên liệu:

• 8 gram Hương Phụ
• 10 gram Ô dược
• 4 gram Cam thảo.

Cách thực hiện:

• Nấu các nguyên liệu
• Chắt lấy nước thuốc để uống
• Mỗi ngày uống 100ml nước thuốc, uống 1 lần hoặc chia thuốc thành 2 lần uống.

Bài thuốc dùng cây Hương Phụ trị vị hàn khí thống (Lương phụ hoàn)

Nguyên liệu:

• 10 gram Hương Phụ
• 10 gram Lương khương.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, sắc thuốc
• Chắt lấy nước thuốc và uống mỗi ngày.

Bài thuốc từ dược liệu Hương Phụ điều trị chứng đau sườn ngực

Nguyên liệu:

• 10 gram Hương Phụ
• 8 gram Diên hồ sách.

Cách thực hiện:

• Nấu các nguyên liệu cùng 400ml nước
• Chắt lấy nước thuốc để uống
• Uống mỗi ngày 1 thang.

Bài thuốc chữa phụ nữ đau bụng kinh, rối loạn kinh nguyệt từ vị thuốc Hương Phụ

Bài thuốc 1 (Tứ chế hương phụ hoàn)

Nguyên liệu:

• Hương Phụ.

Cách thực hiện:

• Mang Hương Phụ chia thành 4 phần bằng nhau
• Chế dược liệu thành 4 cách khác nhau gồm ngâm muối, ngâm rượu, ngâm giấm, đồng tiện, sao Hương Phụ tán thành bột và làm hoàn.

Bài thuốc 2

Nguyên liệu:

• 15 gram Hương Phụ
• 15 gram Trần bì
• 15 gram Ngải diệp
• Nguyệt thúi hoa 2 đóa.

Cách thực hiện:

• Nấu các nguyên liệu cùng 600ml nước
• Để nguội
• Chắt lấy nước thuốc để uống
• Uống mỗi ngày một thang.

Bài thuốc 3 (chủ trị đau bụng kinh)

Nguyên liệu:

• 20 gram Hương Trần bì
• 10 gram Ích mẫu.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, sắc thuốc
• Chắt lấy nước uống
• Uống thuốc khi nước thuốc còn ấm.

Bài thuốc dùng cây Hương Phụ điều trị rối loạn tiêu hóa, chán ăn, ăn không biết ngon, bụng đầy, nôn, tiêu chảy, tỳ vị hư nhược (Hương sa dưỡng vị hoàn, thang)

Nguyên liệu:

• 6 gram Hương Phụ
• 5 gram Mộc hương
• 3 gram Sa nhân
• 6 gram Chỉ thực
• 10 gram Hậu phác
• 5 gram Đậu khấu nhân
• 5 gram Hoắc hương
• 10 gram Trần bì
• 10 gram Bạch truật
• 10 gram Bán hạ
• 10 gram Phục linh
• 3 gram Cam thảo
• 10 gram Sinh khương
• 5 quả táo.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch các nguyên liệu
• Nấu thuốc cùng 1 lít nước còn 400ml
• Để nguội bớt và chia thuốc thành 3 lần uống trong ngày
• Mỗi ngày uống một thang thuốc.

Bài thuốc từ cây Hương Phụ điều trị bụng đầy trướng

Nguyên liệu:

• 8 gram Hương Phụ
• 4 gram Hải tảo
• Rượu trắng.

Cách thực hiện:

• Nấu Hương Phụ và Hải tảo cùng với rượu trắng
• Lấy phần nước để uống và ăn cả phần bã
• Sử dụng một thang thuốc mỗi ngày.

Bài thuốc chữa phụ nữ có thai nôn ra ước chua, nôn ngang, ăn uống không ngon, thai động, ngồi không được bằng vị thuốc Hương Phụ

Nguyên liệu:

• 80 gram Hương Phụ
• 8 gram Cam thảo
• 8 gram hoắc hương.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, phơi khô và tán bột các vị thuốc
• Bảo quản thuốc bột trong lọ thủy tinh
• Mỗi lần lấy 8 gram thuốc bột uống cùng với một ít muối và nước sôi
• Uống 1 lần/ngày.

Bài thuốc điều trị sa trực trường từ cây Hương Phụ

Sử dụng kết hợp bài thuốc 1 và bài thuốc 2

Bài thuốc 1 (dùng trong)

Nguyên liệu:

• Hương Phụ
• Kinh giới tuệ
• Liều dùng hai vị thuốc bằng nhau.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, phơi khô nguyên liệu
• Tán bột các vị thuốc
• Bảo quản thuốc bột trong lọ thủy tinh
• Mỗi lần lấy 8 gram thuốc bột uống cùng với nước sôi
• Uống 1 lần/ngày.

Bài thuốc 2 (dùng ngoài)

Nguyên liệu:

• Hương Phụ
• Kinh giới 
• Liều dùng hai vị thuốc bằng nhau.

Cách thực hiện:

• Mang nguyên liệu nấu với 2 lít nước
• Để nước thuốc sôi trong 15 phút thì tắt bếp
• Để nguội
• Dùng nước này ngâm và rửa.

Bài thuốc dùng cây Hương Phụ chữa mộng tinh lâu ngày không khỏi

Nguyên liệu:

• 500 gram Hương Phụ
• 180 gram Phục thần hoặc Phục linh.

Cách thực hiện:

• Mang Hương Phụ rửa sạch, ngâm cùng với nước vo gạo trong 1 đêm
• Vớt vị thuốc ra ngoài và bỏ phần rễ
• Tiếp tục ngâm Hương Phụ cùng với rượu trắng, đồng tiện, sữa bò, nước muối, nước đậu đen 1 đêm
• Vớt dược liệu ra ngoài, sấy khô
• Cho Phục thần vào Hương Phụ và tán thành bột cả hai
• Trộn thuốc bột cùng với mật ong nguyên chất để làm thành hoàn có trọng lượng 10 gram
• Uống 1 hoàn vào mỗi buổi tối cùng với nước muối pha loãng.

Bài thuốc điều kinh, khai uất từ Hương Phụ

Nguyên liệu:

• Hương Phụ.

Cách thực hiện:

• Chia dược liệu thành 4 phần bằng nhau
• Ngâm riêng mỗi phần cùng với giấm, muối, rượu và nước tiểu trẻ em
• Vớt dược liệu ra ngoài, sao khô, tán thành bột mịn
• Trộn thuốc bột cùng mật ong nguyên chất để làm hoàn
• Sử dụng thuốc khi tinh thần uất ức gây đau bụng kinh, kinh nguyệt không đều, vú trướng đau.

Bài thuốc từ cây Hương Phụ điều trị kinh nguyệt không đều

Nguyên liệu:

• 9 gram Hương Phụ đã sao
• 20 gram Ích mẫu thảo
• 20 gram đường đỏ (hồng đường).

Cách thực hiện:

• Mang Ích mẫu và Hương Phụ nấu trước 
• Khi thuốc sôi đều thì lọc bỏ phần bã
• Thêm đường vào để uống
• Mỗi ngày uống 1 thang thuốc. Uống liên tục từ 3 – 5 ngày.

Bài thuốc điều trị rong kinh, trĩ bị chảy máu rỉ rả từ cây Hương Phụ

Nguyên liệu:

• Hương Phụ.

Cách thực hiện:

• Mang vị thuốc sao qua, tán thành bột mịn
• Uống 6 gram thuốc bột/lần. Uống thuốc cùng với nước hồ nếp hoặc nước cháo.

Bài thuốc từ dược liệu Hương Phụ điều trị thấy kinh đau bụng, kinh nguyệt không đều, các bệnh phụ nữ trước và sau khi sinh nở, viêm tử cung mãn tính

Bài thuốc 1

Nguyên liệu:

• 20 gram Hương Phụ
• 15 gram Ích mẫu
• 15 gram Nhân trần
• 10 gram Ngải diệp.

Cách thực hiện:

• Rót 500ml nước vào nồi nguyên liệu sắc còn 150ml nước thuốc
• Uống thuốc ngay khi còn ấm
• Sử dụng một thang thuốc mỗi ngày.

Bài thuốc 2 (Cao hương ngải)

Nguyên liệu:

• 20 gram Hương Phụ
• 6 gram Ngải cứu
• 15 gram Ích mẫu
• 8 gram Bạch đồng tử.

Cách thực hiện:

• Thêm vào nồi nguyên liệu 300ml nước lọc
• Đun sôi và giữ cho thuốc sôi trong nửa giờ
• Chắt thuốc, thêm đường vào cho ngọt để uống
• Uống đón kinh 10 ngày trước ngày dự đoán có kinh để kinh nguyệt đều.

Bài viết là thông tin cơ bản về cây Hương Phụ, tác dụng và những bài thuốc điều trị bệnh. Người bệnh nên tham khảo thêm thông tin về dược liệu và các bài thuốc chữa bệnh từ thầy thuốc hoặc những người có chuyên môn để sử dụng Hương Phụ an toàn và hiệu quả.