Ba Đậu - Đặc Điểm Cây Thuốc, Công Dụng Và Cách Dùng

Ba đậu hay còn được gọi là ba đậu tàu, mạy vắt, giang tử,… là một loại cây thuộc họ Thầu dầu (Euphorbtuceae) với danh pháp khoa học là Croton tiglium L. Trong Đông y, ba đậu có vị cay, tính nóng, có độc, được quy vào kinh Vị và Đại tràng, có tác dụng ôn trung, trục đờm, hành thủy, trị bụng đầy trướng, đau tức ngực, trị thấp khớp, rắn cắn,…

Tên gọi – Phân nhóm

• Tên gọi khác: Mạy vắt, Giang tử, Ba đậu tàu, Pụt tau, Mần để, San to yà,…
• Tên khoa học: Croton tiglium L.
• Họ: Thuộc họ Thầu dầu (Euphorbtuceae)

Đặc điểm sinh thái

Mô tả: Cây ba đậu là cây thân gỗ nhỏ, cao trung bình khoảng 3 – 6 mét, cây phân thành nhiều nhánh nhỏ từ thân cây lớn. Lá cây ba đậu mọc so le, mép là hình răng cưa. Lá non màu hồng đỏ. Hoa của cây ba đậu mọc thành chùm ở đầu cành, nhưng hoa cái mọc ở phía gốc và hoa đực mọc ở phía ngọn. Quả nang, nhẵn mang màu vàng nhạt, mọc thành từng chùm trải dài trên cuống. Trong mỗi quả có chứa hạt màu vàng hoặc nâu xám, hơi cứng.

Phân bố: Cây ba đậu là loại cây mọc hoang ở các khu vực đồi núi hoặc sườn dốc, điển hình là các tỉnh phía Bắc nước ta như: Tuyên Quang, Thanh Hóa, Hòa Bình, Thái Nguyên, Bắc Cạn, Hà Giang và rải rác một số tỉnh thành thuộc Trung Bộ khác. Song song, trên thế giới, loại cây này cũng xuất hiện khá nhiều ở nước Ấn Độ, Malaysia hoặc các tỉnh thành thuộc nước Trung Quốc như: Hồ Nam, Hồ Bắc, Quảng Tây, Tứ Xuyên,…

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến và cách bảo quản

Bộ phận dùng: Sử dụng phần hạt, rễ và lá của cây ba đậu để bào chế thành thuốc chữa bệnh. Tuy nhiên, hạt là bộ phận được sử dụng phổ biến nhất, hai bộ phận kia ít phổ biến hơn.

Thu hái: Lá và rễ có thể thu hoạch quanh năm. Hạt thường thu hoạch những quả đã chín nhưng chưa bị nứt vỏ.

Chế biến:

• Hạt: Thường để nguyên và chỉ đập nát khi sử dụng, sau đó lấy phần hạt bên trong đem phơi hoặc sấy cho khô;
• Rễ: Đem rửa sạch qua nhiều lần với nước sạch để loại bỏ bụi bẩn, lớp đất cát, sau đó thái nhỏ rồi đem phơi hoặc sấy cho khô;
• Lá: Thường được sử dụng ở dạng tươi.

Cách bảo quản: Bảo quản dược liệu ở nơi thoáng mát, tốt hơn nên bảo quản dược liệu trong bọc kín để sử dụng được lâu ngày.

Thành phần hóa học có trong dược liệu ba đậu

Trong cây ba đậu có chứa một số thành phần chính sau:

• Stearin
• Palmitin
• Glycerid crolonic
• Tiglic (18% protein)
• Phenolic
• Glycosid (crotonosid, croitin,…)
• Alcaloid

Tính vị và quy kinh của dược liệu ba đậu

Tính vị: Trong Đông y học cổ truyền, ba đậu có vị cay, tính nóng, có độc.

Quy kinh: Dược liệu ba đậu được quy vào kinh Vị và Đại tràng.

Tác dụng dược lý của dược liệu

Theo nền y học hiện đại:

• Nước sắc dược liệu ba đậu có tác dụng ức chế mạnh ác bạch hầu trực khuẩn, tụ cầu vàng;
• Có tác dụng ức chế hoạt tính đối với trực khuẩn mủ xanh và trực khuẩn cảm cúm;
• Có tác dụng giảm đau khi tiến hành thí ngiệm trên cơ thể chuột nhắt;
• Có tác dụng gây phóng histamin tại chỗ;
• Có tác dụng làm tăng tiết chất nội tiết thương thận;
• Sử dụng trên 20 giọt dầu cây ba đâu có thể dẫn đến tử vong. Mặt khác, 2 giọt trở lên gây viêm ruột, ngộ độc, tiêu chảy lâu ngày, toát mồ hôi.

Theo sự ghi nhận của Y học cổ truyền:

• Hạt cây ba đậu: Chữ hàn tích, đình trệ, chứng táo bón, bụng đầy trướng, tắc nghẽn ruột, đại tiện gặp khó khăn, đau tức ngực, sốt rét và ho có đờm.
• Rễ cây ba đậu: Trị thấp khớp ở thể thống phong, trị rắn cắn, chấn thương bị bầm tím, lọc máu;
• Lá cây ba đậu: Làm thuốc sát trùng.

Cách dùng và liều dùng ba đậu

Cách dùng: Hạt ba đậu dùng chủ yếu sau khi tán thành bột mịn, có thể sử dụng độc vị hoặc kết hợp cùng với một số dược liệu khác. Còn rễ với lá thường được đem sắc để lấy nước dùng.

Liều dùng: Liều dùng thường không ổn định, còn tùy thuộc vào từng bài thuốc và bệnh lý, đối tượng sử dụng.

Những bài thuốc cải thiện bệnh lý hay từ dược liệu ba đậu

Dưới đây là một số bài thuốc từ dược liệu Ba đậu được giới Y học cổ truyền ghi nhận và lưu truyền lại cho đến hiện nay:

1. Bài thuốc từ Ba đậu trị rắn cắn có độc

• Chuẩn bị: 30 gram rễ Ba đậu và 1 lít rượu trắng.
• Cách thực hiện: Đem rễ Ba đậu ngâm cùng với rượu trắng đã được chuẩn bị. Sau 3 – 5 ngày ngâm là có thể sử dụng để thoa lên vị trí bị rắn cắn.

Ngoài việc đắp lên vị trí bị rắn cắn, bệnh nhân cũng nên kết hợp với việc sử dụng bài thuốc uống từ lá cây Ba đậu khô để rút ngắn thời gian cải thiện vết thương bằng cách: Đem 0.5 gram lá Ba chạc khô tán thành bột mịn rồi hòa cùng với nước mát để sử dụng. Mỗi ngày sử dụng 1 lần duy nhất.

2. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng hàn tả, hàn tích, đại tiện bí, ăn không tiêu

• Chuẩn bị: 1 phần Ba đậu cùng với 5 phần rượu trắng.
• Cách thực hiện: Cho 5 phần rượu trắng vào trong ba đậu rồi đem nấu trên ngọn lửa nhỏ 3 ngày 3 đêm sao cho phần rượu khô lại. Sau đó, đem tán thành bột mịn rồi hoàn thành viên với kích thước bằng hạt đậu. Mỗi lần sử dụng 1 viên cùng với ly nước ấm. Dùng thuốc mỗi ngày 1 lần. Đối với các trường hợp có triệu chứng nặng và kéo dài có thể sử dụng mỗi lần 2 viên.

3. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng táo bón do tỳ hàn, thực tích (Tam vật bị cấp hoàn)

• Chuẩn bị: Ba đậu sương, Đại hoàng và Can khương với liều lượng bằng nhau.
• Cách thực hiện: Đem toàn bộ nguyên liệu đã được chuẩn bị tán thành bột mịn, thêm một ít mật rồi hoàn thành viên. Mỗi lần sử dụng 0.6 – 1 gram, dùng thuốc cùng với ly nước sôi để nguội.

4. Bài thuốc từ Ba đậu trị sốt rét, bụng sưng to

• Chuẩn bị: 8 gram Ba đậu (tách bỏ vỏ và nhân) và 24 gram Tạo giáp (tách bỏ vỏ và hột)
• Cách thực hiện: Mang toàn bộ các vị thuốc đã được chuẩn bị đem tán thành bột mịn, thêm một ít mật rồi hoàn thành viên với mỗi viên có kích thước bằng hạt đậu. Mỗi lần sử dụng 1 viên để uống cùng với nước ấm. Dùng thuốc mỗi ngày 1 lần.

5. Bài thuốc từ Ba đậu trị bụng trướng, thủy thũng

• Chuẩn bị: Ba đậu sương và Hạnh nhân với liều lượng bằng nhau.
• Cách thực hiện: Tán Ba đậu sương và Hạnh nhân thành bột mịn, thêm một ít mật rồi hoàn thành viên, sau đó, cất trữ trong hũ thủy tinh có nắp đậy để sử dụng dần. Mỗi lần sử dụng 0.3 – 0.6 gram, dùng thuốc cùng với ly nước ấm.

6. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng đau bụng, viêm niêm mạc dạ dày 

Cách số 1: Theo Tam vật bạch thang

• Chuẩn bị: 1 gram Ba đậu sương cùng với Cát cánh và Bối mẫu mỗi vị 3 gram.
• Cách thực hiện: Mang tất cả nguyên liệu đã được liệt kê trên tán thành bột mịn. Mỗi lần sử dụng 0.2 gram cùng với ly nước ấm.

Cách số 2: Diệp Quất Tuyền

• Chuẩn bị: 0.5 gram Ba đậu sương, 2 gram Trầm hương cùng với Nhục quế và Đinh hương mỗi vị 3 gram.
• Cách thực hiện: Đem tất cả nguyên liệu trên tán thành bột mịn rồi đem cất trữ trong hũ thủy tinh có nắp đậy để sử dụng dần. Mỗi lần sử dụng 0.5 – 1 gram, dùng thuốc cùng với ly nước sôi để nguội.

7. Bài thuốc trị phong ngứa, phát ban da

• Chuẩn bị: 50 – 60 hạt ba đậu.
• Cách thực hiện: Tách toàn bộ phần vỏ cứng rồi đem sắc cùng với 7 – 8 chén nước lọc trên ngọn lửa vừa đủ. Sắc cho đến khi lượng nước cô đặc lại, sau đó cho phần nước sắc được vào trong túi rồi đem chườm lên vị trí bị ngứa.

8. Bài thuốc từ Ba đậu trị tưa lưỡi ở trẻ em

• Chuẩn bị: 1 gram Ba đậu cùng với 0.5 gram hạt dưa hấu.
• Cách thực hiện: Đem hai hỗn hợp đã được chuẩn bị tán nhỏ, thêm một ít dầu thơm rồi trộn đều, sau đó hoàn thành viên nhỏ có kích thích bằng hạt đậu phộng. Mỗi lần sử dụng 1 viên để đắp vùng huyệt Ấn đường 15 giây rồi lấy ra. Thực hiện mỗi ngày 2 lần vào mỗi buổi sáng và buổi tối, kiên trì thực hiện cho đến khi trẻ có dấu hiệu thuyên giảm.

9. Bài thuốc từ Ba đậu trị trúng phong méo miệng

• Chuẩn bị: 7 hạt Ba đậu.
• Cách thực hiện: Tách bỏ phần vỏ cứng rồi giã cho nát, sau đó đem đắp lên vùng đau, nếu đau ở bên phải thì đắp vào bên trái và ngược lại. Sau khi đắp xong, cần thêm một ít nước nóng để áp lên thuốc.

10. Bài thuốc từ Ba đậu trị thương hàn, tay chân nóng lạnh không đều

• Chuẩn bị: 25 hạt Ba đậu và 40 gram Hoàng đơn.
• Cách thực hiện: Ba đậu cần tách bỏ lớp vỏ và ép bỏ phần dầu, sau đó nghiền nát thành bột mịn. Còn hoàng đơn cần được đem sao vàng rồi tán thành bột mịn. Đem 2 phần bột đã được tán mịn trộn đều, thêm một ít mật rồi hoàn thành viên có kích thước to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần sử dụng 5 viên cùng với ly nước ấm.

11. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng đi cầu ra máu không cầm

• Chuẩn bị: 1 hạt Ba đậu (tách bỏ vỏ) và 1 quả trứng gà tươi.
• Cách thực hiện: Đục một lỗ trên quả trứng gà sao cho vừa đủ lớn để nhét lọt hạt ba đậu rồi dùng băng keo dán lại và cuối cùng đem luộc cho chín. Người bệnh sử dụng phần trứng và không sử dụng hạt ba đậu. Đối với các đối tượng có thể táng uy yếu cần chia thuốc thành 2 lần sử dụng trong ngày.

12. Bài thuốc từ Ba đậu trị xơ gan cổ trướng

• Chuẩn bị: 4 gram Ba đậu sương cùng với 2 gram Khinh phấn.
• Cách thực hiện: Mang hai vị thuốc đã được chuẩn bị tán thành bột mịn, sau đó trải 4 – 5 lớp thuốc lên một tấm vải sạch sau đó đem đặt trên rốn, phía trên lại thêm 2 lớp thuốc. Thực hiện mỗi ngày để bệnh tình được cải thiện một cách nhanh chóng.

13. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng tích trệ

• Chuẩn bị: Ba đậu và Cáp phấn mỗi vị 40 gram cùng với 120 gram Hoàng bá.
• Cách thực hiện: Mang những dược liệu trên tán thành bột mịn, thêm một ít mật rồi hoàn thành viên có kích thước bằng hạt đậu xanh, đem cất trữ trong hũ thủy tinh để sử dụng dần. Mỗi lần sử dụng 5 viên cùng với ly nước ấm và dùng thuốc mỗi ngày chỉ 1 lần.

14. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng suyễn do hàn đàm

• Chuẩn bị: 1 hạt Ba đậu cùng và 1 trái Thanh quất bì.
• Cách thực hiện: Thanh quất bì cần được bỏ phần ruột rồi nhét hạt ba đậu vào trong và cột chặt. Sau đó đem đốt tồn tính rồi nghiền nát. Sử dụng trực tiếp cùng với nước gừng pha rượu. Sử dụng mỗi ngày một lần.

15. Bài thuốc từ Ba đậu trị chứng trưng hà, bỉ kết

• Chuẩn bị: 5 hạt Ba đậu nhân (hạt đã ép bỏ lớp dầu) cùng với 120 gram Hồng khúc (sao) và 40 gram vỏ Lúa mạch (sao).
• Cách thực hiện: Mang toàn bộ các vị thuốc đã liệt kê trên tán thành bột mịn, trộn đều rồi thêm ít mật để làm hoàn với mỗi viên có kích thước bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần sử dụng 10 hoàn cùng với ly nước ấm và sử dụng thuốc khi bụng đói. Dùng thuốc mỗi ngày một lần.

Một số vấn đề cần lưu ý khi sử dụng dược liệu ba đậu

Trong quá trình sử dụng dược liệu ba đậu để cải thiện bệnh lý, bạn đọc cần lưu ý đến một số vấn đề sau:

• Các đối tượng dị ứng hoặc quá mẫn cảm với một số thành phần có trong Ba đậu cần hết sức lưu ý khi sử dụng;
• Phụ nữ mang thai, đối tượng bị táo bón, thực nhiệt không được sử dụng bài thuốc từ dược liệu ba đậu;
• Tuyệt đối không được lạm dụng dược liệu ba đậu quá nhiều bởi hạt ba đậu rất độc, có thể gây ngộ độc, thậm chí là dẫn đến tử vong. Trong trường hợp bị ngộ độc, bạn nên sử dụng nước sắc từ đậu xanh, đậu đen, đậu đũa hoặc hoàng liên để giải độc.

Bài viết đã cung cấp cho bạn đọc những thông tin liên quan đến dược liệu Ba đầu và một số chữa bệnh hay từ dược liệu này đã được giới y học cổ truyền lưu trữ lại và truyền lại cho đến thế hệ này. Tuy nhiên, nội dung trong bài viết chỉ mang giá trị tham khảo và không thay thế lời khuyên hay chỉ định của bác sĩ. Vì thế, người bệnh không được tự ý sử dụng khi chưa có sự cho pháp của giới chuyên môn.

Bạn đọc có thể tham khảo thêm:

• Tân di – Tác dụng và những bài thuốc trị bệnh cực hay
• Bạch đậu khấu: Tác dụng và những lợi ích đối với sức khỏe