Bán Chi Liên: Công Dụng, Cách Dùng Cây Thuốc Chữa Bệnh

Bán chi liên là một trong những cây thuốc nam quý được dân gian sử dụng trong khá nhiều bài thuốc để cải thiện bệnh lý. Trong Đông y, dược liệu bán chi liên còn được gọi với nhiều tên gọi khác như: Hoàng cầm râu, Nha loát thảo, Tử liên thảo,… Loại dược liệu này có vị hơi đắng, tính mát, được quy vào kinh Can, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, giảm đau nhức, hỗ trợ điều trị một số bệnh ung thư.

• Tên gọi khác: Nha loát thảo, Tinh dầu thảo, Hoàng cầm râu, Tử liên thảo, Bính đầu thảo, Hiệp diệp, Hàn tín thảo, Thủy hàn tín, Tiểu nhỉ oạt thảo, Thông kinh thảo,…
• Tên khoa học: Scutellaria barbata don; Scutallaria rivulars Wall
• Tên tiếng Trung: 半枝莲
• Họ: Thuộc họ Hoa môi (Labiatae)

Đặc điểm sinh thái

Mô tả cây bán chi liên: 

Cây thuốc bán chi liên là loại cây cỏ có thân bò ở gốc vối mỗi thân có 4 gốc, thân mảnh ở ngọn. Khi trưởng thành, cây bán chi liên chỉ cao tới 20 cm. 

Lá cây mọc đối, lá trên không có cuống, lá dưới có cuống mảnh. Phiến là hình quả trứng hẹp có độ dài khoảng 1 – 2 cm. Mép lá có hình răng cưa. Mặt dưới của lá có màu nhạt hơn mặt trên. 

Hoa mọc thành cụm ở kẽ lá, đài hoa có hình chuông, nhẵn và hơi có lông tơ sợi nhỏ. Hoa bán chi liên có màu xanh lơ, hơi loe ra phần đầu và chia thành 2 môi với môi trên có 3 thùy (thùy giữa lớn, hai thùy bên hẹp), môi dưới rộng và tròn. Nhị hoa dính vào phần dưới của tràng hoa, không thò ra ngoài. Quả cây bán chi liên là loại quả nhãn hoặc có lông.

Rễ cây bán chi liên có hình trụ tròn hoặc hình chùm xoắn, ở đỉnh hơi to và nhỏ dần về phía dưới, rễ hơi sần sùi. Mặt ngoài của phần rễ có màu nâu vàng và bên trong có màu vàng lục. Phần giữa rỗng ruột và có màu màu nâu vàng.

Phân bố:

Cây bán chi liên là loại cây ưa sáng và thường mọc ở những vùng đất ẩm ướt. Trên thế giới, loại cây này thường mọc nhiều ở một số nước ở khu vực châu Á như: Trung Quốc, Ấn Độ, Thái Lan, Myanmar, trong đó có cả Việt Nam. Ở nước ta, cây bán chi liên được tìm thấy chủ yếu ở các tỉnh phía Bắc như Thái Nguyên, Hà Giang, Phú Thọ, Hòa Bình, Hải Dương, Hà Nội, Ninh Bình, Bắc Ninh,…

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến và bảo quản

Bộ phận dùng: Dùng toàn cây bán chi liên để làm thuốc chữa bệnh.

Thu hái: Thu hoạch đối với những cây đã trưởng thành. Thời điểm thích hợp để thu hoạch là vào cuối xuân đầu hạ.

Chế biến: Đem toàn bộ những phần cây đã được thu hoạch đem rửa sạch nhiều lần với nước sạch để loại bỏ lớp bụi bẩn, đất cát và tạp chất rồi cắt thành từng đoạn nhỏ. Sau đó đem phơi 2 – 3 ngày nắng hoặc đem sấy cho khô để sử dụng.

Cách bảo quản: Bảo quản dược liệu đã được làm khô trong bao bì kín để được sử dụng lâu dài. Bảo quản nơi thoáng mát, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. Không để lưu trữ ở nơi ẩm ướt để tránh tình trạng ẩm mốc, mốc meo.

Thành phần hóa học của cây bán chi liên

Toàn cây bán chi liên có chứa nhiều thành phần hợp chất phenol, tanin, sterol, scutallarin, carthamidin, isocarthamidin. Ngoài ra, trong loại dược liệu này còn chứa thành phần hợp chất alcaloid.

Tính vị – Quy kinh của dược liệu bán chi liên

Tính vị: Dược liệu bán chi liên có vị hơi đắng, tính mát.

Quy kinh: Dược liệu bán chi liên được quy vào kinh Can.

Chủ trị:

• Hỗ trợ điều trị một số bệnh ung thư;
• Trị viêm ruột thừa;
• Trị viêm gan, xơ gan cổ trướng;
• Chữa lành các vết thương do tai nạn, dao đâm;
• Chữa lành vết thương do rắn độc cắn, thú độc cắn.

Những công dụng của cây thuốc bán chi liên

Cây thuốc bán chi liên mang lại khá nhiều công dụng đối với sức khỏe con người và đã được ghi nhận vào một số sách báo và được lưu truyền cho đến ngày hôm nay. Cụ thể như sau:

• Chữa một số bệnh ung thư, như: ung thư thực quản, ung thư tử cung, ung thư bao tử,… (theo Thành Đô);
• Có tác dụng giải độc, thanh nhiệt, trị viêm gan, viêm ruột thừa, hỗ trợ điều trị một số bệnh ung thư (theo Sổ tay Trung thảo dược thường dùng – Bộ đội Quảng Châu);
• Thanh nhiệt, giải độc, tán ứ, hành khí, khu phong, phá ứ, giảm đau, thông lạc, thổ huyết, giúp cầm máu mũi. Bên cạnh đó, bán chi liên còn giúp trị các vết thương ngoài da do rắn độc cắn, mụn nhọt, đinh sang,… (theo Truyền châu bản thảo);
• Phá huyết thông kinh (theo Nam kinh dân gian dược thảo);
• Tiêu viêm, giảm đau, trị mụn nhọt, chữa lành vết thương do dao đâm (theo Tạp chí thuốc thành phố Nam Định);
• Chữa lành vết thương do trật đả, huyết lỵ, có tác dụng cầm máu ứ, tán ứ, tiêu viêm (theo Quảng Tây dược thực đồ chí);
• Chữa chảy máu mũi, thổ huyết, huyết lâm, hoàng đản, xích lỵ, đinh nhọt, mụn nhọt, yết hầu đau nhức, vết thương do trật đả, vết thương do rắn cắn.

Trong nền y dược hiện đại, cây thuốc bán chi liên được các nhà nghiên cứu và đưa ra những kết luận sau:

• Hợp chất flavonoid scutellarein có trong dược liệu bán chi liên có tác dụng kìm hãm và ức chế hoạt độ của protein kinase C có trong não bộ ở loài chuột bạch;
• Khi tiến hành sàng lọc phép ống nghiệm xanh metylen, bán chi liên có tác dụng ức chế đến tế bào máu ung thư bạch cầu;
• Trong thí nghiệm sàng lọc phép dùng máy hô hấp tế bào, bán chi liên có tác dụng ức chế tế bào máu bệnh ung thư máu;
• Bán chi liên có tác dụng ức chế khả năng giải phóng enzyme ra khỏi các tế bào, ngăn ngừa sự co giãn;
• Có tác dụng ức chế nhiều khuẩn bệnh như: trực khuẩn bạch hầu, phế cầu khuẩn,…;
• Hợp chất baicalein và baicalin có tác dụng giãn phế quản và ức chế phù co thắt mao mạch, ngăn ngừa hiện tượng xuất huyết phổi do virus;
• Bán chi liên có tác dụng điều hòa ổn định huyết áp, làm tăng sức đàn hồi của huyết mạch;
• Bán chi liên có tác dụng làm hạ lipid máu, hỗ trợ hoạt động hệ thần kinh trung ương.

Cách dùng – Liều dùng của cây thuốc bán chi liên

Cách dùng: Bán chi liên được sử dụng chủ yếu phối hợp cùng với các loại dược liệu khác. Đôi khi có thể sử dụng độc vị ở một số bài thuốc. Những bài thuốc từ bán chi liên thông thường được sử dụng ở dạng thuốc sắc là chính, ngoài ra còn được sử dụng để làm thuốc ngâm rửa hoặc đắp lên vết thương.

Liều dùng: Liều dùng còn phụ thuộc khá nhiều vào từng bài thuốc, từng đối tượng. Vì thế, người bệnh nên sử dụng chính xác liều dùng trong từng bài thuốc cụ thể.

Những bài thuốc hay từ cây thuốc bán chi liên

Dưới đây là một số bài thuốc từ dược liệu bán chi liên, bạn đọc có thể tham khảo và áp dụng thực hiện để cải thiện các triệu chứng do bệnh lý gây nên:

1. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư cổ tử cung

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Hải tảo, Đương quy, Tục đoạn, Bạch hoa xà thiệt thảo và Côn bố mỗi vị 24 gram; Bạch thược, Hương phụ và Phục linh mỗi vị 15 gram; Sài hồ 9 gram; Toàn yết 6 gram cùng với Ngô công 3 con.
• Cách thực hiện: Sắc cùng với một lượng nước vừa đủ để lấy nước dùng.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 2 – 3 phần nhỏ để uống trong ngày. Dùng thuốc khi thuốc còn ấm.

2. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư cổ tử cung do thấp nhiệt độc thịnh

• Nguyên liệu: Bán chi liên và Thảo hà xa mỗi vị 15 gram; Thổ phục linh và Bạch hoa xà thiệt thảo mỗi vị 30 gram; Sinh ý dĩ 12 gram; Biển súc, Xích thược và Thương truật mỗi vị 9 gram cùng với 6 gram Hoàng bá.
• Cách thực hiện: Sắc lấy nước dùng.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 3 phần nhỏ để sử dụng trong ngày vào mỗi buổi sáng, trưa và tối.

3. Bài thuốc hỗ trợ điều trị bệnh ung thư gan

• Nguyên liệu: Bán chi liên và Bạch hoa xà thiệt thảo mỗi vị 20 gram cùng với Tiểu kim bất hoán và Kê cốt thảo mỗi vị 15 gram.
• Cách thực hiện: Sắc một thang thuốc trên cùng với một lượng nước vừa đủ. Đun cho đến khi lượng nước cô đặc còn lại phân nửa là được.
• Cách sử dụng: Chắt lọc lấy phần nước, không sử dụng phần bã. Chia phần nước sắc được thành 2 – 3 phần nhỏ để sử dụng trong ngày.

4. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư trực tràng, ung thư phổi ở giai đoạn khởi phát

• Nguyên liệu: Bán chi liên và Bạch hoa xà thiệt thảo mỗi vị 60 gram.
• Cách thực hiện: Sắc lấy nước uống.
• Cách sử dụng: Chia thành 3 phần nhỏ để dùng trong ngày. Nên dùng thuốc khi thuốc còn nóng.

5. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư xoang hàm trên

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Bạch hoa xà thiệt thảo, Sinh địa, Huyền sâm, Mẫu lệ (sống), Hoàng cầm và Thạch kiến xuyên mỗi vị 30 gram; Bồ công anh, Đại hoàng và Sa sâm mỗi vị 10 gram cùng với Cúc hoa và Bạc hà mỗi vị 5 – 10 gram.
• Cách thực hiện: Sắc lấy nước để dùng cải thiện bệnh lý với mỗi ngày một thang.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành nhiều phần nhỏ để sử dụng trong ngày. Người bệnh nên dùng thuốc khi thuốc còn nóng.

6. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư bàng quang (biểu hiện: nước tiểu có lẫn máu, tiểu tiện khó, đau rát, nước tiểu vàng, đau tức ở bụng dưới, mạch huyệt hoạt sác):

• Nguyên liệu: Bán chi liên và Bạch hoa xà thiệt thảo mỗi vị 15 gram; Hoạt thạch 20 gram; Thổ phục linh, Chỉ tử sao, Hoàng cầm, Bạch anh, Sài hồ, Sinh địa, Xa tiền thảo, Long đởm thảo và Trạch tả mỗi vị 12 gram cùng với Cù mạch và Biển súc mỗi vị 10 gram.
• Cách thực hiện: Sắc một thang thuốc trên cùng vối 750 ml nước. Tiến hành sắc cô đặc còn loại khoảng 200 ml. Chắt lọc lấy nước và tiếp tục sắc để lấy thêm 200 ml nước.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 3 phần nhỏ để sử dụng trong ngày. Hâm nóng thuốc trước khi sử dụng.

7. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư trực tràng, dạ dày, thực quản, cổ tử cung và một số bệnh u bướu khác

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Bạch hoa xà thiệt thảo, Đông quỳ, Bán biên liên, Bạch anh cùng với Trương ương mỗi vị 30 gram.
• Cách thực hiện: Sắc lấy nước dùng.
• Cách sử dụng: Dùng thuốc khi thuốc còn ấm. Nếu thuốc nguội nên hâm nóng lại trước khi sử dụng.

8. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư thực quản (biểu hiện: khó nuốt, đau tức ngực, miệng khô, họng khô, thường xuyên phiền muộn, táo bón, đại tiện gặp khó khăn, mạch huyền tế sác)

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Bạch hoa xà thiệt thảo, Bắc sa sâm, Nam sa sâm và Sinh địa mỗi vị 16 gram; Mạch môn, Đương q uy, Huyền sâm, Đương quy, Tỳ bà diệp tươi, Bồ công anh và Lô căn tươi mỗi vị 20 gram; Hạ khô thảo, Chi tử và Bạch anh mỗi vị 12 gram cùng với Hoàng liên 8 – 10 gram.
• Cách thực hiện: Sắc một thang thuốc trên cùng với một lượng nước vừa đủ. Sắc cho đến khi lượng nước cô đặc còn lại khoảng 200 – 250 ml để dùng.
• Cách sử dụng: Chia lượng nước vừa sắc được thành 2 phần nhỏ để sử dụng vào mỗi buổi sáng và buổi tối. Dùng thuốc khi thuốc còn ấm.

9. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư mũi họng (biểu hiện: mũi nghẹt, nước mũi đi kèm máu, ho đờm nhiều, liệt mặt, lưỡi tối hoặc đen sạm, rêu dày nhớ, mạch huyền hoạt)

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Bạch hoa xà thiệt thảo, Liên kiều, Bạch mai căn, Hoàng cầm, Hạ thảo khô, Bạch cương tàm, Triết bối mẫu, Thổ phục linh, Hoàng dược tử cùng với Thất diệp nhất chi hoa với mỗi vị 12 gram.
• Cách thực hiện: Sắc một thang thuốc trên cùng với một lượng nước vừa đủ để dùng.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 2 phần nhỏ để dùng. Người bệnh nên dùng thuốc khi thuốc còn ấm.

10. Bài thuốc chữa ung nhọt, mụn nhọt, u bướu

• Nguyên liệu: Bán chi liên 20 gram; Bạch hoa xà thiệt thảo 40 gram cùng với Xạ den 50 gram.
• Cách thực hiện: Đem toàn bộ nguyên liệu rửa sạch nhiều lần với nước sạch rồi cho vào ấm cùng với một lượng nước vừa đủ. Tiến hành sắc cho đến khi lượng nước cô đặc lại còn 300 – 350 ml.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 3 lần uống, mỗi lần sử dụng một phần nhỏ. Dùng thuốc khi thuốc còn ấm.

11. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư môn vị

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Bạch hoa xà thiệt thảo cùng với cây Sài đất với mỗi vị là 30 gram.
• Cách thực hiện: Đem toàn bộ nguyên liệu vào trong ấm cùng với một lượng nước vừa đủ. Tiến hành sắc cho đến khi lượng nước cô đặc còn lại phân nửa.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 2 – 3 phần nhỏ. Mỗi lần sử dụng một phần nhỏ để cải thiện bệnh lý. Người bệnh nên dùng thuốc khi thuốc còn ấm.

12. Bài thuốc trị bệnh tổ đỉa

• Nguyên liệu: 60 gram Bán chi liên.
• Cách thực hiện: Đem dược liệu Bán chi liên rửa sạch qua nước rồi đem sắc để lấy nước ngâm rửa.
• Cách sử dụng: Tiến hành ngâm rửa lên vùng da bị tổ đỉa mỗi ngày 1 lần. Người bệnh kiên trì thực hiện liên tục để bệnh lý được cải thiện như mong đợi.

13. Bài thuốc hỗ trợ điều trị bệnh xơ gan

• Nguyên liệu: Bán chi liên 20 gram, Cà gai leo 30 gram cùng với 50 gram cây An xoa (sao vàng hạ thổ).
• Cách thực hiện: Đem toàn bộ nguyên liệu sắc cùng với một nước vừa đủ.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 2 – 3 phần nhỏ để dùng trong ngày. Nên dùng thuốc khi thuốc còn nóng.

14. Bài thuốc chữa chứng hoàng đản do thấp nhiệt

• Nguyên liệu: Bán chi liên, Kim tiền thảo, Đan sâm, Nhân trần, Hy thiêm, Hồng táo, Cốt khí củ và Bạch hoa xà thiệt thảo với mỗi vị là 20 gram; Phục linh 10 gram; Cam thảo và Hoắc hương mỗi vị 6 gram cùng với 5 gram Đại hoàng.
• Cách thực hiện: Đem toàn bộ nguyên liệu vào trong ấm cùng với một lượng nước vừa đủ. Tiến hành sắc cho đến khi lượng nước cô đặc lại còn phân nửa.
• Cách sử dụng: Chia phần nước sắc được thành 2 – 3 phần nhỏ để dùng. Dùng thuốc khi thuốc còn ấm.

Một số lưu ý khi sử dụng cây thuốc bán chi liên

Bên cạnh việc nắm rõ những thông tin liên quan đến dược liệu bán chi liên, bạn đọc cũng cần lưu ý đến một số điểm trong quá trình sử dụng loại dược liệu này để làm thuốc chữa bệnh:

• Nên dùng thuốc từ bán chi liên lúc bụng đói để bài thuốc phát huy tác dụng tốt hơn. Tốt nhất nên dùng trước bữa ăn ít nhất 1 – 2 giờ đồng hồ;
• Các đối tượng dị ứng hoặc quá mẫn cảm với một số thành phần có trong dược liệu bán chi liên tuyệt đối không được bài thuốc từ dược liệu này. Điều này có thể gây ra một số tác dụng phụ ngoài ý muốn;
• Đối tượng bị huyết hư chống chỉ định sử dụng;
• Theo Trung dược đại từ điển, phụ nữ đang mang thai hoặc có dấu hiệu đang mang thai cần hết sức lưu ý khi sử dụng dược liệu này. Một số thành phần có trong dược liệu có thể làm ảnh hưởng đến sức khỏe và sự phát triển của thai nhi.

Trên đây là những thông tin liên quan đến cây thuốc Bán chi liên và một số bài thuốc hay từ dược liệu này. Tuy nhiên, những thông tin trong bài viết chỉ mang giá trị tham khảo và không thay thế chỉ định của bác sĩ. Do đó, người bệnh không được tự ý sử dụng dược liệu này khi chưa có sự đồng ý của lương y hoặc bác sĩ chuyên môn.