Cây Bồ Công Anh - Tác Dụng Và Các Bài Thuốc Hay Chữa Bệnh

Cây Bồ công anh thường xuất hiện ở những vùng núi cao như Sa Pa, Đà Lạt, Tam Đảo và mọc hoang nhiều ở Trung Quốc. Nhờ thành phần hóa học là Taraxasterol, Choline, Inulin, Pectin, dược liệu có tác dụng ức chế hoạt động của các loại vi khuẩn, lợi tiểu, lợi mật, bảo vệ gan. Ngoài ra nước sắc của dược liệu còn có tác dụng nhuận trường. 

Mô tả cây Bồ công anh

• Tên gọi khác: Phù công anh (Thiên Kim Phương), Bộc công anh, Cấu nậu thảo (Đồ Kinh Bản Thảo), Bồ anh, Bồ công định, Ba ba đinh, Thiệu kim bảo, Nhị bản thảo (Tục danh), Lục anh, Bột cô anh, Thái nại, Đại đinh thảo (Canh Tân Ngọc Sắc), Hoàng hoa địa đinh (Trung Quốc Học Đại Từ Điển), Kim trâm thảo, Hoàng hoa lan thảo, Kim cổ thảo, Bột bột đinh thái, Mãn địa kim tiền (Hòa Hán Dược Khảo)
• Tên khoa học: Taraxacum offcinal Wig (Taraxacum dens-leonis Desf.).
• Thuộc họ: Cúc (danh pháp khoa học: Compositae)

Nhận dạng cây Bồ công anh

Bồ công anh là một cây thuốc quý do có khả năng điều trị được nhiều bệnh lý. Dược liệu thuộc dạng cây cỏ sống dai, dài, khỏe, rễ đơn, thuộc loại rễ hình trụ. Lá thuôn dài xuất hiện với hình trái xoan ngược, mọc từ rễ nhẵn. Lá xẻ lông chim hoặc có khía răng uốn lượn, mép lá tương tự như bị xé rách.

Đầu màu đơn độc ở ngọn, từ rễ mọc lên, cuống dài rỗng. Tổng bao hình chuông bao gồm rất nhiều dãy lá bắc, những cái ở trong thì mọc đứng, những cái ở ngoài thì công xuống và xòe ra. 

Hoa hình nhỏ, ở phía ngoài của mặt lưng có màu nâu, quả bế xuất hiện với 10 cạnh, có mỏ dài. Các tơ của màu lông được sắp xếp thành một dẫy. Từ tháng 3 đến tháng 10 là mùa hoa. 

Phân bố 

Cây Bồ công anh thường xuất hiện ở những vùng núi cao như Sa Pa, Đà Lạt, Tam Đảo và mọc hoang nhiều ở Trung Quốc.

Bộ phận dùng

Dùng toàn cây. Phần rễ phơi khô. Lựa những cây trên thân có nhiều lá, xuất hiện với màu lục tro, rễ nguyên đủ là tốt. 

Tính vị

Tính bình, vị ngọt, không độc (theo Tân Tu Bản Thảo).

Tính bình, hơi hàn, vị đắng (theo Bản Thảo Thuật).

Tính hàn, vị hơi đắng (theo Đông Viên Dược Tính Phú).

Tính hàn, vị đắng, ngọt (theo Dược Tính Công Dụng).

Tính hàn, vị ngọt, đắng (theo Lâm Sàn Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

Quy kinh 

Quy vào kinh Thái âm Phế và Dương minh Vị (theo Bản Thảo Giảng Nghĩa Bồ Di).

Quy vào kinh Can, vị (theo Trấn Nam Bản Thảo).

Quy vào kinh Can, Vị (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

Thu hái và chế biến

Thu hái

Chọn giữa tháng 4 đến tháng 5 để thu hái là thời kỳ dược liệu có vị đắng nhiều nhất. Người ta sử dụng thứ nhỏ và dài, các cành và thân màu tím là tốt nhất.

Chế biến

Sau khi thu hái, dùng toàn cây phơi trong bóng râm cho đến khi khô.

Bảo quản

Phơi cây Bồ công anh thật khô, để dược liệu ở những nơi thật ráo. Phơi nắng dễ bị ẩm thấp nên rất mau mục và mốc.

Chỉ định và chống chỉ định 

Chỉ định

• Người bị sản hậu, vú sưng đỏ, tuyến sữa viêm cấp tính, thiếu sữa
• Những người muốn bồi bổ sức khỏe, mạnh gân xương, làm cho răng cứng
• Lở loét lâu ngày không khỏi, ong châm, bọ cạp cắn, rắn cắn
• Bệnh nhân bị ung độc sưng tấy cấp tính, lở loét ngoài ra, sưng độc phát sốt, đinh nhọt, đỏ mắt do phong hỏa
• Những người bị viêm bàng quang, đường tiểu viêm, căng thẳng vùng dạ dày, tiêu hóa kém, mắt đỏ sưng đau, viêm kết mạc cấp tính, viêm mí mắt, lẹo mắt
• Trẻ em bị dị ứng, tróc lở toàn thân.

Chống chỉ định

• Không có thấp nhiệt ung độc kỵ dùng dược liệu Bồ công anh.
• Ung thư thuộc hư hàn âm cấm dùng dược liệu.
• Người đi hay đi ngoài phân lỏng không nên sử dụng vị thuốc.
• Không dùng dược liệu ở những người tỳ vị hư hàn.
• Những người đang trong quá trình điều trị bệnh với thuốc kháng sinh thuộc nhóm Quinolone (enoxacin, trovafloxacin, ciprofloxacin, norfloxacin…), thuốc chuyển hóa ở gan (digoxin, meprobamate, acetaminophen, diazepam…), Lithium, thuốc lợi tiểu (amiloride, triamterene, spironolactone) cần thận trọng khi sử dụng dược liệu. 

Thành phần hóa học

Dược liệu Bồ công anh chứa những thành phần hóa học quan trọng sau:

Theo Power F B và cộng sự C A, 1913, 7: 13523

• Fructose.

Theo Trung Dược Học

• Inulin
• Pectin
• Taraxasterol
• Choline.

Theo Belaev V F và cộng sự, C A, 1975, 51: 11495c

• Sucrose
• Glucose.

Tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu dược lý hiện đại

Nước sắc của cây Bồ công anh có tác dụng bảo vệ gan, lợi mật, lợi tiểu (theo Trung Dược Học).

Nước sắc của dược liệu mang tác dụng nhuận trường (theo Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).

Thuốc sắc Bồ công anh mang tác dụng ức chế hoạt động của các loại vi khuẩn. Bao gồm: Liên cầu khuẩn dung huyết, tụ cầu vàng, não mô cầu, phế cầu, trực khuẩn bạch cầu, trực khuẩn mủ xanh, trực khuẩn lỵ Flexener, Leptospira hebdomadia (theo Trung Dược học).

Theo Y học cổ truyền

Công dụng của dược liệu Bồ công anh gồm:

• Giải độc
• Thanh nhiệt
• Tán sưng tiêu ung
• Lợi thấp thông lâm
• Điều trị các chứng mắt sưng đỏ đau, trường ung (viêm ruột), sang lở, nhiệt lâm (viêm tiết niệu), nhũ ung (viêm vú), ung nhọt, hầu tý (đau họng), thấp nhiệt hoàng đản.

Cách dùng và liều lượng

Cách dùng

• Dùng trong: Dùng tươi hoặc khô sắc lấy nước uống, tán thành bột hòa với nước, làm thành hoàn hoặc nấu thành cao.
• Dùng ngoài: Dùng tươi giã nát và đắp thuốc tại những vị trí đang bị sưng đau.

Liều lượng

• Dùng trong: Uống 12 – 40 gram/ngày.
• Dùng ngoài: Liều dùng tùy chỉnh.

Tác dụng phụ

Một số tác dụng phụ có thể xảy ra khi sử dụng cây Bồ công anh. Bao gồm:

• Viêm da tiếp xúc
• Chán ăn
• Sỏi mật
• Viêm túi mật
• Buồn nôn và nôn ói…

Bài thuốc điều trị bệnh

Những ứng dụng lâm sàng của dược liệu Bồ công anh gồm:

Bài thuốc từ dược liệu Bồ công anh điều trị gai đâm hoặc bị nhằm nước tiểu của con cáo khiến cho da thịt sưng phù (theo Đồ Kinh Phong)

Nguyên liệu:

• Cây Bồ công anh với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch Bồ công anh
• Để ráo nước, cho dược liệu vào cối và tiến hành giã nát để lấy nước thuốc
• Bôi thuốc nhiều lần vào những vị trí đang bị gai đâm hoặc sưng phù sẽ khỏi.

Bài thuốc điều trị sản hậu không cho con bú, lượng sữa tích lại làm cho vú sưng và căng (theo Mai Sư Phương)

Nguyên liệu:

• Cây Bồ công anh với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch Bồ công anh
• Để ráo nước, cho dược liệu vào cối và tiến hành giã nát 
• Đắp thuốc lên vú từ 3 – 4 lần/ngày
• Sử dụng bài thuốc liên tục cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh giúp mạnh gân xương, làm cho răng cứng, sinh được thận thủy, tuổi trẻ uống già không yếu, tuổi chưa đến 80 có tác dụng làm đen râu tóc (Hoàng Thiếu Đơn – Thụy Trúc Đường Kinh Nghiệm Phương)

Nguyên liệu:

• 1 cân Bồ công anh lấy cả thân cây và gốc lá
• 40 gram muối
• 50 gram Hương phụ tử.

Cách thực hiện:

• Mang Bồ công anh rửa sạch, mang phơi âm can, lưu ý không được phơi nắng, cho dược liệu vào thùng và đậy kín nắp
• Mang lượng Hương phụ tử và lượng muối đã chuẩn bị tán thành bột
• Mang tất cả dược liệu cho vào thùng, trộn đều và ngâm qua một đêm
• Chia thuốc thành 20 nắm vào ngày hôm sau
• Dùng giấy gói lấy phần thuốc thật chặt, gói khoảng 3 – 4 lớp
• Dùng phân giun đất buộc thật chặt rồi mang chúng cho vào lò sấy khô. Sử dụng lửa nướng cho đến khi hồng lên là đủ
• Loại bỏ lượng phân giun đất đi, tán nhỏ phần dược liệu
• Thoa thuốc vào răng ở mỗi buổi sáng và tối, nuốt cũng được, nhổ bỏ cũng được
• Kiên trì thực hiện mới hiệu nghiệm.

Bài thuốc điều trị vú sưng đỏ từ dược liệu Bồ công anh (theo Tích Đức Đường Phương)

Nguyên liệu:

• 40 gram Bồ công anh
• 80 gram Nhẫn đông đằng.

Cách thực hiện:

• Mang cả hai vị thuốc rửa sạch, để ráo và giã nát
• Sắc thuốc với hai chén nước còn một chén
• Uống lượng thuốc vừa sắc ngay khi còn nóng và uống trước mỗi bữa ăn
• Sử dụng bài thuốc liên tục cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc chữa đinh nhọt, cam sang từ cây Bồ công anh (theo Chứng Loại Bản Thảo)

Nguyên liệu:

• Bồ công anh
• Rượu trắng.

Cách thực hiện:

• Mang Bồ công anh rửa sạch, giả nát
• Lấy riêng một ít Bồ công anh vắt nước và trộn đều với rượu
• Sắc thuốc để lấy nước uống cho ra mồ hôi.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh điều trị ong châm, bò cạp cắn, lở loét lâu ngày không khỏi, rắn cắn (theo Cấp Cứu Phương)

Nguyên liệu:

• Bồ công anh với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Tiến hành giã nát Bồ công anh sau khi rửa sạch
• Đắp thuốc vào vết thương cho đến khi thuốc khô tự nhiên.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh chữa tuyến sữa viêm cấp tính (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách)

Bài thuốc uống

Nguyên liệu:

• 32 gram Bồ công anh
• 20 gram Liên kiều
• 20 gram Qua lâu
• 12 gram Bạch chỉ.

Cách thực hiện:

• Mang các nguyên liệu rửa sạch
• Sắc lấy nước uống
• Uống 1 thang/ngày. Uống ngay khi còn ấm.

Bài thuốc đắp

Nguyên liệu:

• Bồ công anh với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Giã nát Bồ công anh sau khi rửa sạch
• Đắp thuốc vào vú
• Để nguyên trạng thái cho đến khi thuốc khô tự nhiên.

Bài thuốc điều trị ung độc sưng tấy cấp tính từ dược liệu Bồ công anh (Bồ công anh Thang – Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách)

Nguyên liệu:

• 20 – 40 gram Bồ công anh

Cách thực hiện:

• Mang vị thuốc Bồ công anh rửa sạch, để ráo 
• Sắc thuốc với hai chén nước còn một chén
• Uống lượng thuốc vừa sắc ngay khi còn nóng và uống trước mỗi bữa ăn
• Sử dụng bài thuốc liên tục cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc từ Bồ công anh điều trị sưng độc phát sốt, đinh nhọt, lở loét ngoài da, đỏ mắt do phong hỏa

Nguyên liệu:

• 20 gram Bồ công anh
• 12 gram Kim ngân hoa
• 12 gram Dã cúc hoa
• 1,20 gram Cam thảo sống.

Cách thực hiện:

• Mang các nguyên liệu rửa sạch
• Sắc thuốc cùng với 500ml nước lọc để lấy nước uống
• Uống 1 thang/ngày. Uống ngay khi còn ấm.

Bài thuốc từ Bồ công anh điều trị viêm ruột thừa chưa vỡ mủ (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách)

Nguyên liệu:

• 12 gram Bồ công anh
• 20 gram Từ hoa địa đinh
• 40 gram Mã xỉ hiện
• 12 gram Đơn sâm
• 12 gram Hoàng cầm.

Cách thực hiện:

• Mang tất cả vị thuốc rửa sạch
• Cho thuốc vào nồi chứa 600ml nước lọc
• Sắc thuốc
• Chắt lấy nước thuốc để uống, bỏ bã
• Sử dụng 1 thang/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm thì ngưng.

Bài thuốc điều trị mắt đỏ sưng đau và kết mạc viêm cấp tính do Can hỏa bốc lên từ cây Bồ công anh (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược thủ Sách)

Nguyên liệu:

• 80 gram Bồ công anh tươi
• 7 trái Chi tử.

Cách thực hiện:

• Sắc thuốc sau khi rửa sạch nguyên liệu
• Chắt lấy nước thuốc để uống
• Uống thuốc ngay khi còn ấm
• Dùng mỗi ngày 1 thang.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh điều trị viêm bàng quang, viêm đường tiểu, căng đau vùng dạ dày, tiêu hóa kém (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách)

Nguyên liệu:

• 40 gram Bồ công anh
• 12 gram Sa nhân
• 24 gram Quất bì.

Cách thực hiện:

• Tán bột tất cả vị thuốc
• Cho thuốc bột vào lọ thủy tinh có nắp để bảo quản
• Mỗi lần lấy từ 1 – 2 gram để uống
• Uống 3 lần/ngày.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh điều trị chứng thiếu sữa, sưng vú (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển)

Nguyên liệu:

• Bồ công anh
• Bối mẫu
• Hạ khô thảo
• Bạch chỉ
• Liên kiều
• Qua lâu căn
• Đầu cấu (gầu trên đầu)
• Cam thảo
• Hùng thử phẩn (phân chuột đực)
• Sơn từ cô
• Sơn đậu căn.

Cách thực hiện:

• Làm hoàn hoặc sắc uống tùy theo bệnh lý để làm quân, thần, tá, sứ.

Bài thuốc Ngân bồ thang điều trị viêm tuyến vú

Nguyên liệu:

• 20 gram Bồ công anh
• 20 gram kim ngân hoa
• 10 gram vòi voi
• 10 gram lá mỏ quạ.

Cách thực hiện:

• Mang các vị thuốc rửa sạch, để ráo 
• Sắc thuốc với 600ml nước lọc còn 200ml nước thuốc
• Chia thuốc thành 2 lần uống trong ngày
• Uống lượng thuốc vừa sắc ngay khi còn nóng. Uống thuốc trước hoặc sau mỗi bữa ăn
• Uống mỗi ngày 1 thang
• Sử dụng bài thuốc liên tục cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc Bồ xuyên khang chủ trị phụ nữ viêm tuyến vú, nóng, sưng, đỏ đau

Nguyên liệu:

• 20 gram Bồ công anh
• 15 gram Xuyên sơn giáp (đốt tồn tính).

Cách thực hiện:

• Mang vị thuốc rửa sạch, để ráo 
• Sắc thuốc với 400ml nước lọc còn 200ml nước thuốc
• Chia thuốc thành 2 lần uống trong ngày
• Uống lượng thuốc vừa sắc ngay khi còn nóng
• Uống thuốc trước hoặc sau mỗi bữa ăn
• Uống mỗi ngày 1 thang, sử dụng bài thuốc liên tục cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.

Bài thuốc Bồ hương thang điều trị viêm tuyến vú cấp tính

Nguyên liệu:

• 2 lượng Bồ công anh
• 1 lượng Hương phụ.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch vị thuốc
• Sắc thuốc uống mỗi ngày 1 thang
• Chia thuốc thành 2 lần sắc trong ngày.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh điều trị viêm mí mắt, lẹo mắt, sơ phong, thanh nhiệt, giải độc (Ngân Kiều Tang Cúc Công Anh Thang)

Nguyên liệu:

• 20 gram  Bồ công anh
• 20 gram Kim Ngân Hoa
• 20 gram Cúc hoa
• 20 gram Tang diệp
• 20 gram Liên kiều.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch tất cả vị thuốc
• Sắc thuốc uống mỗi ngày 1 thang cùng với 800ml nước lọc
• Sử dụng bài thuốc trong 10 ngày.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh điều trị trẻ em bị dị ứng, tróc lở toàn thân

Nguyên liệu:

• 10 gram Bồ công anh
• 300 gram Sài đất
• 10 gram Cỏ màn chầu
• 6 gram Cam thảo đất
• 20 gram Kim ngân hoa
• 2 gram Thổ phục linh
• 4 gram Kinh giới
• 10 gram Thương nhĩ tử.

Cách thực hiện:

• Nấu kỹ các vị thuốc cùng với một lượng nước lọc vừa đủ để lấy 300ml cao lỏng
• Khi cần lấy từ 10 – 30ml cao lỏng pha loãng với nước chín (tùy chỉnh liều theo độ tuổi)
• Uống ngay khi còn ấm
• Sử dụng thuốc 3 lần/ngày.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh hỗ trợ điều trị ung thư

Nguyên liệu:

• 20 gram rễ Bồ công anh
• 20 gram lá Bồ công anh
• 40 gram cây Xạ đen.

Cách thực hiện:

• Sắc các vị thuốc cùng với 1 lít nước lọc còn 400ml nước thuốc
• Chia thuốc thành 2 lần uống trong ngày. Làm nóng thuốc trước khi uống
• Sử dụng 1 thang/ngày.

Bài thuốc điều trị đau dạ dày từ dược liệu Bồ công anh

Nguyên liệu:

• 20 gram lá Bồ công anh khô
• 15 gram Khôi tía khô
• 10 gram Khổ sâm khô.

Cách thực hiện:

• Đun các vị thuốc đã chuẩn bị cùng với 1 lít nước lọc còn 400ml nước thuốc
• Chia thuốc thành 2 lần uống trong ngày. Làm nóng thuốc trước khi uống
• Sử dụng 1 thang/ngày liên tục trong 10 ngày. Nghỉ 3 ngày. Sau đó quay vòng uống cho đến khi khỏi bệnh.

Bài thuốc điều trị polyp túi mật, viêm túi mật từ dược liệu Bồ công anh

Nguyên liệu: 

• 30 gram lá Bồ công anh khô.

Cách thực hiện:

• Cho vị thuốc vào tách
• Rót thêm 300ml nước đun sôi
• Thực hiện hãm thuốc trong 20 phút
• Uống thuốc hàng ngày như trà.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh điều tri viêm gan cấp

Nguyên liệu:

• 20 gram Bồ công anh
• 20 gram Bạch mao căn
• 20 gram Thổ phục linh
• 20 gram Nhân trần.

Cách thực hiện:

• Mang các vị thuốc sắc lấy nước uống
• Uống 1 thang/ngày.

Bài thuốc điều trị viêm amidan từ cây Bồ công anh

Nguyên liệu:

• 120 – 180 gram Bồ công anh.

Cách thực hiện:

• Mang Bồ công anh sắc lấy nước uống
• Uống 1 thang/ngày.

Bài thuốc chữa quai bị từ dược liệu Bồ công anh

Nguyên liệu:

• 30 gram Bồ công anh tươi
• 1 lòng trắng trứng gà
• 1 ít đường phèn.

Cách thực hiện: 

• Trộn đều các vị thuốc
• Dùng vải bọc lấy hỗn hợp và đắp lên vị trí đau
• Thực hiện từ 1 – 2 lần/ngày.

Bài thuốc từ dược liệu Bồ công anh điều trị bỏng da nhiễm trùng

Nguyên liệu:

• Bồ công anh tươi với liều lượng tùy chỉnh
• 1 ít cồn 75 độ.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch Bồ công anh, để ráo nước
• Trộn đều Bồ công anh cùng với cồn
• Đắp thuốc lên vùng da bị bỏng mỗi ngày.

Bài thuốc từ cây Bồ công anh trị nốt ruồi ở da

Nguyên liệu: 

• Bồ công anh tươi với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Giã nát Bồ công anh
• Đắp lên nốt ruồi mỗi ngày.

Thông tin về cây Bồ công anh trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo. Người bệnh cần chủ động liên hệ và trao đổi với bác sĩ chuyên khoa nếu có ý định sử dụng những bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu Bồ công anh.