Sâm Cao Ly - Tác Dụng, Cách Dùng Trị Bệnh & Bồi Bổ Sức Khỏe

Sâm Cao Ly (Sâm Triều Tiên) là vị thuốc quý, không chỉ có tác dụng chữa bệnh mà còn giúp bồi bổ sức khỏe, tăng cường miễn dịch, cải thiện chức năng não và kéo dài tuổi thọ. Tuy nhiên để tận dụng tối đa dược tính của vị thuốc này, cần sử dụng đúng cách và đúng liều lượng.

• Tên gọi khác: Nhân sâm, Sâm Hàn Quốc, Sâm Triều Tiên, Sâm.
• Tên khoa học: Panax ginseng
• Họ: Ngũ gia bì – Araliaceae

Giải thích tên gọi Sâm Cao Ly

Sâm Cao Ly được gọi theo tên của nơi trồng đầu tiên – Vương quốc Cao Ly (Vương quốc nhỏ nằm ở bán đảo Triều Tiên và được thành lập từ năm 918). Vào năm 1392 khi người Triều Tiên thống nhất bán đảo Triều Tiên, vương quốc này chính thức sụp đổ. Do đó hiện nay, loại sâm này còn được gọi là Sâm Triều Tiên.

Đặc điểm & Cách bào chế Sâm Cao Ly

1. Đặc điểm thực vật

Sâm Cao Ly là loài thực vật thân nhỏ, chiều cao chỉ khoảng 60cm và có phần rễ phát triển thành củ. Cây sống lâu năm và thường phát triển tốt ở những vùng núi cao. Lá dạng kép, mọc vòng, có hình dạng tương tự chân vịt. Lá chét có phiến hình trứng, màu xanh lục, phiến nổi rõ gân và có mép răng cưa.

Cây bắt đầu ra hoa và sai quả từ 3 năm tuổi. Hoa nở vào tháng 3 – 5, mọc thành cụm có hình tán ở đầu cành và màu xanh nhạt. Quả lớn hơn hạt đậu xanh, quả mọng nhưng hơi dẹt, thường mọc thành chùm. Khi chín, quả có màu đỏ tươi, bên trong chứa 2 hạt nhỏ.

2. Khu vực phân bố

Sâm Cao Ly có nguồn gốc và được trồng chủ yếu ở Triều Tiên. Ngoài ra do có sự tương đồng về đất và khí hậu nên một số nơi ở Hàn Quốc có thể trồng được loại sâm này.

3. Bộ phận làm thuốc

Rễ củ của cây được sử dụng để làm thuốc. Hạt của Sâm Cao Ly từ 4 năm tuổi trở lên có thể dùng để làm giống.

4. Thu hoạch và cách bào chế

Chỉ thu hoạch rễ củ ở cây Sâm Cao Ly từ 4 năm tuổi trở lên. Thời điểm thu hoạch thích hợp nhất là vào khoảng tháng 9 – 10 hằng năm. Sau khi thu hoạch về, đem rửa sạch củ rồi dùng tươi hoặc bào chế theo các cách sau đây:

– Bào chế hồng sâm:

Hồng sâm được bào chế bằng cách hấp rồi sấy khô khoảng 4 – 6 lần cho đến khi lượng nước trong sâm chỉ còn dưới 14%. Để chế hồng sâm, chỉ lựa chọn các củ sâm có kích thước lớn, hình dáng đẹp và phẩm chất tốt.

– Bào chế bạch sâm:

Với những củ sâm không đáp ứng tiêu chuẩn để chế hồng sâm sẽ được dùng để bào chế thành bạch sâm. Sau khi rửa sạch thì đem cắt bỏ rễ con và cạo lớp vỏ bên ngoài, đem phơi nắng cho ráo bớt nước. Cuối cùng đem trụng sơ trong nước sôi, tẩm đường rồi đem phơi và sấy cho khô là được.

– Một số cách bào chế khác:

• Rửa sạch rồi đem phơi nắng cho khô, sau đó bảo quản và để dùng dần.
• Rửa sạch, trụng qua nước sôi trong khoảng vài phút rồi đem phơi khô.
• Thái củ sâm thành từng phiến rồi tẩm với nước gừng tươi trong 30 phút (tỷ lệ 10:1), sau đó đem sao nhỏ lửa đến khi khô là được.

5. Thành phần hóa học

Sâm Cao Ly chứa hàm lượng saponin lớn, bao gồm Gingenosides Ro, Rg1, Rg2, Rg3, Re, Ra1, Ra2, Rh1, Rh2,… Ngoài ra dược liệu còn chứa polysaccharides, peptides, acid béo, malnonyl, panaxan.

6. Cách bảo quản

Sau khi bào chế, đem dược liệu bảo quản ở nơi khô ráo và thoáng mát. Tránh đặt ở nơi ẩm mốc, nhiệt độ cao và có ánh nắng trực tiếp.

Tác dụng trị bệnh và cách dùng Sâm Cao Ly

1. Tính vị – Quy kinh

• Vị ngọt, mùi thơm dịu nhẹ và tính ôn.
• Quy vào kinh Tỳ, Tâm và Phế.

2. Công năng – Chủ trị theo Đông Y

• Công năng: Ích huyết, định thần, ích trí, sinh tân và bổ khí.
• Chủ trị: Suy giảm trí nhớ, người gầy yếu, suy nhược, căng thẳng thần kinh, chân tay lạnh, mạch yếu chậm, tiểu đường, suy giảm chức năng sinh lý, loạn nhịp tim, trẻ nhỏ chậm lớn, gầy yếu,…

3. Tác dụng theo nghiên cứu dược lý hiện đại

• Tác dụng đối với hệ tuần hoàn: Dược liệu có khả năng tăng sức co bóp của tim, ngăn ngừa rối loạn nhịp tim và điều hòa huyết áp nhờ tác dụng giãn mao mạch.
• Tác dụng đối với sinh lý: Thúc đẩy tuyến yên phóng thích các hormone sinh dục nhằm tăng ham muốn tình dục và hỗ trợ điều trị một số bệnh lý như xuất tinh sớm, rối loạn cương dương, lãnh cảm,…
• Tác dụng đối với hệ thần kinh: Saponin trong dược liệu có tác dụng hưng phấn trung khu thần kinh nhưng khi dùng với liều lượng lớn thì có tác dụng ức chế. Ngoài ra, Sâm Cao Ly còn có khả năng điều hòa 2 quá trình ức chế – gia tăng của vỏ não.
• Tác dụng đối với thể trạng: Sâm Cao Ly giúp tăng khả năng thích nghi của cơ thể, cải thiện hiệu suất hoạt động thể dục và tư duy. Đồng thời giúp tăng trí nhớ, cải thiện mức độ tập trung, chống lão hóa và tăng cường chức năng não ở người cao tuổi.
• Tác dụng đối với đường huyết: Sâm Cao Ly có thể hạ đường huyết do chế độ ăn uống không phù hợp. Ngoài ra, dược liệu cũng có thể cải thiện tình trạng hạ đường huyết do insulin gây ra.
• Tác dụng đối với tuyến thượng thận: Dược liệu vừa có tác dụng chống cortisol gây teo thượng thận và ức chế ACTH gây phì đại tuyến thượng thận.
• Tác dụng đối với hệ miễn dịch: Sâm Cao Ly giúp tăng hiệu suất chuyển hóa của globulin IgM và tế bào lâm ba, từ đó cải thiện hoạt động miễn dịch và đề kháng của cơ thể.
• Tác dụng đối với gan: Saponin trong dược liệu giúp ngăn ngừa hình thành cholesterol và tăng quá trình chuyển hóa lipid. Với cơ chế này, Sâm Cao Ly có thể làm giảm lipoprotein và cholesterol trong gan.
• Tác dụng hỗ trợ điều trị bệnh ung thư: Gingenoside Rh2 có tác dụng ức chế quá trình sinh trưởng của tế bào ác tính.

Ngoài những tác dụng kể trên, Sâm Cao Ly còn đem lại những công dụng hữu ích khác đối với sức khỏe như nâng cao thị lực, tăng khả năng thích nghi của mắt đối với các điều kiện ánh sáng khác nhau, làm giảm tác hại của chất phóng xạ đối với tế bào, bồi bổ cơ thể, tăng thể trạng,…

4. Cách dùng Sâm Cao Ly

Sâm Cao Ly được dùng theo nhiều cách khác nhau, tùy thuộc vào mục đích sử dụng.

Một số cách dùng dược liệu:

• Ngậm trực tiếp: Mỗi lần ngậm 1 lát sâm để tinh chất tiết ra đến khi hết mùi vị thì nhai và nuốt. Liều dùng trung bình: 3 – 4 lát mỏng/ ngày.
• Sâm ngâm mật ong: Thái lát sâm, sau đó cho vào bình thủy tinh và ngâm cùng mật ong trong khoảng vài tháng. Mỗi lần sử dụng 1 ít mật ong và sâm hòa với nước ấm uống hoặc có thể ăn trực tiếp. Liều dùng trung bình: 1 – 4g/ ngày.
• Hãm trà: Thái lát củ sâm rồi hãm với nước ấm trong 10 phút rồi dùng uống. Có thể nhai cả phần xác để tận dụng tối ưu hết thành phần có trong dược liệu. Liều dùng trung bình: 1 – 2g/ ngày.
• Sâm tán bột: Dùng dược liệu khô tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 1 ít bột hòa với nước ấm để uống. Liều dùng trung bình: 1 – 2g/ ngày.
• Sắc uống: Ngoài ra, Sâm Cao Ly có thể được dùng trong bài thuốc sắc cùng với các dược liệu khác. Liều dùng dao động khoảng 3 – 15g hoặc hơn.

Liều dùng trên chỉ mang tính chất tham khảo. Ở từng trường hợp cụ thể, thầy thuốc có thể gia giảm liều lượng dựa vào mức độ suy nhược, tình trạng bệnh lý và độ tuổi.

5. Lưu ý khi dùng

Mặc dù có nhiều lợi ích với sức khỏe và quá trình điều trị bệnh. Tuy nhiên Sâm Cao Ly có thể gây ra tác dụng phụ nếu sử dụng sai cách.

Vì vậy khi dùng dược liệu này, bạn nên lưu ý những thông tin sau:

• Tránh dùng cho phụ nữ mang thai, cho con bú, người có thực nhiệt hoặc bệnh sơ cảm mới thổ huyết.
• Không dùng cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ dưới 6 tuổi. Với những trẻ bị suy dinh dưỡng và chậm lớn có thể dùng Sâm Cao Ly nhưng cần tham vấn y khoa để được hiệu chỉnh liều lượng phù hợp.
• Sâm Cao Ly có tác dụng hạ áp và hạ đường huyết. Vì vậy khi dùng cho người mắc bệnh tiểu đường và huyết áp cao nên theo dõi chặt chẽ.
• Không uống nước trà và ăn củ cải khi dùng Sâm Cao Ly. Đồng thời tránh kết hợp dược liệu với Ngũ linh chi, Lê lô và Tạo Giáp.
• Người thường xuyên mất ngủ nhưng có thể trạng yếu, chỉ nên dùng sâm vào buổi sáng với liều lượng thấp (khoảng 2 – 3g/ ngày).

Một số bài thuốc chữa bệnh và bồi bổ sức khỏe từ Sâm Cao Ly

1. Bài thuốc chữa bệnh thiếu máu

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị hoàng kỳ 20 – 40g, đương quy 12 – 16g và sâm một lượng vừa đủ. Đem sắc uống, ngày dùng 1 thang.
• Bài thuốc 2: Dùng đương quy 12 – 16g, sâm 4g, xuyên khung 6 – 8g, thục địa hoàng 12 – 24g, bạch thược 12 – 16g. Sắc với nước đến khi còn 200ml thì tắt bếp. Ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng 100ml.

2. Bài thuốc trị chứng buồn nôn, ói mửa do Tỳ vị hư nhược

• Chuẩn bị: Mộc qua và quất hồng mỗi thứ 6g, hoắc hương 8g và sâm Cao Ly 10g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng 1 thang.

3. Bài thuốc trị chứng huyết vựng ở phụ nữ sau sinh

• Chuẩn bị: Tô mộc, sâm và đương quy mỗi thứ 10g.
• Thực hiện: Sắc đặc và dùng uống với đồng tiện. Mỗi ngày dùng 1 thang.

4. Bài thuốc chữa chứng đới hạ

• Chuẩn bị: Ô mai và liên nhục mỗi thứ 8g, nhục đậu khấu, hoạt thạch và thăng ma mỗi thứ 6g, hoàng liên 10g và sâm 12g.
• Thực hiện: Sắc với 800ml nước còn lại 200ml, chia thành 2 lần uống. Mỗi ngày chỉ dùng 1 thang.

5. Bài thuốc trị chứng tiết tả do trúng lạnh

• Chuẩn bị: Bạch truật 7g, phụ tử chế, chích thảo và nhục quế mỗi thứ 4g, can khương 6g và sâm Cao Ly 10g.
• Thực hiện: Sắc lấy nước, chia làm 3 lần uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

6. Bài thuốc chữa chứng suy nhược cơ thể do lao lực quá độ

• Chuẩn bị: Mạch môn và phụ tử chế mỗi thứ 8g, nhục quế, ngũ vị mỗi thứ 6g và sâm Cao Ly 12g.
• Thực hiện: Sắc với 600ml nước còn lại 200ml. Chia nước sắc thành 2 lần uống và dùng hết trong ngày.

7. Bài thuốc chữa hốt hoảng và hồn phách không định

• Chuẩn bị: Viễn chí và ích trí nhân mỗi thứ 6g, mạch môn 8g, phục linh và sâm Cao Ly mỗi thứ 10g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng 1 thang.

8. Bài thuốc hỗ trợ điều hòa đường huyết

• Chuẩn bị: Thiên môn đông và sơn thù du mỗi thứ 12g, kỷ tử và sâm mỗi thứ 16g, thục địa 24g, cát lâm sâm 8g.
• Thực hiện: Đem cát lâm sâm sắc riêng, các vị thuốc còn lại sắc chung với nhau. Sau đó hòa 2 nước sắc lại và chia thành 2 lần uống hết trong ngày.

9. Bài thuốc chữa hen phế quản và bệnh viêm phế quản mãn tính

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị ngũ vị tử, sâm và tắc kè mỗi thứ 8g, hồ đào nhục 16g, thục địa 20g, thục phụ tử 12g. Đem sâm Cao Ly sắc riêng, các vị còn lại sắc chung rồi hòa 2 lần nước sắc vào. Chia nước sắc thành nhiều lần uống và dùng hết trong ngày.
• Bài thuốc 2: Dùng hồ đào nhục 12g và sâm Cao Ly 4g. Đem sắc lấy nước uống, ngày dùng 1 thang.

10. Bài thuốc chữa chứng vong dương vong âm

• Bài thuốc 1: Dùng phụ tử chế 4 – 16g và sâm 3 – 6g. Sắc uống, ngày dùng 1 thang, dùng 6 lần là khỏi.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị sâm 1 – 12g, chưng cách thủy rồi chia thành nhiều lần uống trong ngày.

11. Bài thuốc trị bệnh cảm cho người có khí hư

• Chuẩn bị: Tiền hồ, cát cánh, bán hạ, trần bì, chỉ xác và sâm Cao Ly mỗi thứ 4g, phục linh, cát căn và tô diệp mỗi thứ 12g, cam thảo 3g, đại táo 2 quả và sinh khương 3 lát.
• Thực hiện: Sâm Cao Ly đem sắc riêng, các vị còn lại sắc chung sau đó thêm mộc hương 3g vào. Trộn đều 2 lần nước sắc rồi chia thành 3 lần uống, ngày dùng 1 thang.

Sâm Cao Ly (Sâm Triều Tiên) là vị thuốc đại bổ, không chỉ có tác dụng điều trị bệnh mà còn giúp bồi bổ sức khỏe và nâng cao thể trạng. Tuy nhiên nếu sử dụng không đúng cách, dược liệu này có thể gây ra một số tác dụng phụ nghiêm trọng. Chính vì vậy trước khi dùng, bạn nên thăm khám để được thầy thuốc hướng dẫn bài thuốc và cân chỉnh liều lượng phù hợp.