Sinh Khương - Vị Thuốc Hay Với Nhiều Công Dụng Chữa Bệnh

Sinh khương là tên gọi của Gừng tươi. Nhờ vị cay, tính ấm và nhiều dưỡng chất có lợi, vị thuốc mang nhiều lợi ích đối với sức khỏe. Cụ thể như làm ấm Tỳ và Vị, giảm nôn, tăng tiết mồ hôi, giải biểu, giảm ho, làm ấm Phế. Ngoài ra vị thuốc còn có tác dụng giải độc Bán hạ, Nam tịnh và thịt chim thú, cua cá. Người bệnh có thể sử dụng riêng hoặc phối hợp cùng với nhiều vị thuốc khác.

Mô tả Sinh Khương

• Tên gọi khác: Gừng
• Tên dược: Rhizoma zingiberis Recens.
• Tên khoa học: Zingiber officinale (Willd.) Roscoe
• Tên thực vật: Zingiber officinale Willd. Rosc.
• Tên tiếng Anh: Fresh Ginger, Common Ginger, Gingerrace,Ginger juice
• Tên tiếng Trung: 生姜 SHENGJIANG
• Tên La tinh: Zingiber officinale Rosc.
• Thuộc họ: Gừng (danh pháp khoa học: Zingiberaceae)

Nhận dạng cây Gừng

Gừng là một loại cây thảo. Chúng hình thành và phát triển với chiều cao từ 70 – 100cm. Thân rễ nạc. Phần thân phân nhiều nhánh tạo ra hình dáng tương tự như bàn tay. Phần rễ của cây gừng phát triển thành củ. Chúng có mùi thơm đặc trưng và có màu vàng nâu. 

Cây có lá mọc so le. Lá hình mác. Có gân màu hơi trắng nhạt ở giữa phiến lá. Không cuống, khi vò sẽ có mùi thơm.

Cây có hoa mọc thành cụm. Cụm hoa có nhiều bông mọc gần lại với nhau, màu vàng xanh, có chiều dài khoảng 20cm. Hoa có nhị màu tím. Quả mọng.

Phân bố

Gừng là cây gia vị được trồng và sử dụng ở nhiều nước thuộc vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới. Loại cây này xuất hiện từ Đông Á đến Nam Á và Đông Nam Á. Nhật Bản, Trung Quốc và Ấn Độ được xếp vào danh sách những nước trồng nhiều Gừng nhất thế giới.

Ở nước ta, cây được trồng ở nhiều địa phương. Kể cả đồng bằng, vùng núi cao và các hải đảo. Tại đây Gừng xuất hiện với khoảng 11 loại. Trong đó có:

• Gừng trâu có củ to, thân to thường được sử dụng để làm mứt. Chúng xuất hiện nhiều ở những vùng núi thấp.
• Gừng gié có cả củ và thân đều nhỏ nhưng có mùi thơm nồng.

Bộ phần dùng

Phần thân rễ (củ Gừng) được sử dụng để làm thuốc chữa bệnh.

Tính vị

Sinh khương có tính ấm, vị cay.

Tính ấm, vị cay (theo Trung Dược Học).

Hơi ấm, vị cay (theo Biệt Lục).

Không độc (theo Thiên Kim Thực Trị).

Tính ấm, vị ngọt cay (theo Y Học Khải Nguyên).

Vị cay đắng, ổi khương, đại nhiệt (theo Y Lâm Toàn Yếu).

Ổi khương, tính ấm bình, vị cay, không độc (theo Bản Thảo Tái Tân).

Quy kinh

Quy vào kinh Phế, Tỳ và Vị (theo Trung Dược Học).

Quy vào 4 kinh gồm Phế, Tâm, Tỳ và Vị (theo Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải).

Quy vào kinh Tỳ, Phế, Trường và Vị (theo Bản Thảo Hối Ngôn).

Quy vào kinh Đởm, Phế và Can (theo Bản Thảo Kinh Giải).

Thu hái và chế biến

Thu hái

Từ tháng 9 đến tháng 10 hàng năm là thời gian thuận lợi để đào thân rễ.

Chế biến

Sau khi thu hái, loại bỏ phần rễ xơ, mang đi rửa sạch. Sau đó loại bỏ phần vỏ để sử dụng hoặc mang dược liệu thái thành lát và nghiền để chắt lấy phần nước.

Gừng sấy khô hoặc phơi khô được gọi là Can khương. Khi dùng tươi thì được gọi là Sinh khương. Ngoài ra còn dùng Tiêu khương (Gừng khô thái lát dày, cho vào chảo sao sém vàng, vẩy vào ít nước khi đang nóng, đậy kín và để cho đến khi nguội), Thán khương (Gừng khô mang thái lát dày, cho vào chảo và sao đen tồn tính), Bào khương (Gừng khô đã được bào chế).

Bảo quản

Người dùng nên bảo quản Sinh khương ở những nơi có khí hậu thoáng mát, khô ráo, nhiệt độ không quá cao.

Chỉ định và phối hợp

• Hội chứng phong hàn ngoại cảnh với biểu hiện như sốt, đau đầu, nghiến răng và nghẹt mũi: Sử dụng Sinh khương để kích thích, tăng cường chức năng tiết mồ hôi.
• Nôn do hàn ở vị: Sử dụng kết hợp dược liệu cùng bới Bán hạ.
• Nôn do nhiệt ở vị: Sử dụng kết hợp dược liệu cùng với Hoàng liên và Trúc nhự.

Thành phần hóa học

Có 2 – 3% tinh dầu trong Sinh khương với thành phần chủ yếu là những hợp chất hydrocarbon sesquiterpenic: Ar-curcumenen 17%, β-farnesen 10%, β-zingiberen 35%. Ngoài ra còn có một lượng nhỏ các hợp chất alcol monoterpenic gồm borneol, geraniol, linalol.

Nhựa dầu chứa 20 – 30% chất cay và 20 – 25% tinh dầu. Bên trong chất cay chứa những thành phần chủ yếu gồm zingerol, zingeron và shogaol. Trong đó thành phần gingerol chiếm tỉ lệ cao nhất.

Ngoài ra eucalyptol, các gingerol, α-camphen và β-phelandren cũng đã được tìm thấy trong tinh dầu Gừng.

Tác dụng dược lý của vị thuốc Sinh khương

Theo Nghiên cứu dược lý hiện đại

Vị thuốc Sinh khương mang những tác dụng và lợi ích sau:

Tác dụng diệt khuẩn

Thành phần Cineol được tìm thấy trong dược liệu khi được sử dụng tại chỗ có khả năng kích thích. Đồng thời có tác dụng diệt khuẩn trên nhiều loại vi khuẩn.

Tác dụng chống loét, lợi mật, bảo hộ gan, bảo hộ niêm mạc bao tử, chống khuẩn, chống viêm

Dược liệu khi được đưa vào cơ thể có khả năng xúc tiến phân tiết dịch tiêu hóa, có tác dụng chống loét, lợi mật, bảo hộ gan, bảo hộ niêm mạc bao tử, chống khuẩn, chống viêm, giải nhiệt, chống ói, giảm đau.

Tác dụng tăng huyết áp, hưng phấn trung khu hô hấp, trung khu vận động mạch máu, tim

Chất chiết cồn từ dược liệu mang tác dụng hưng phấn trung khu hô hấp, trung khu vận động mạch máu, tim. Người bình thường khi nhai dược liệu có thể làm tăng huyết áp.

Tác dụng sát trùng

Lượng dịch ngâm nước Sinh khương có khả năng sát trùng bất đồng trình độ đối với trực khuẩn thương hàn, khuẩn nấm T.violaceum, vi khuẩn phẩy hoắc loạn, trùng roi âm đạo. Bên cạnh đó, dịch ngâm dược liệu còn có tác dụng ức chế hoạt động, phòng ngừa trùng hút máu nở trứng. Đồng thời tiêu diệt trùng hút máu (theo Trung Dược Học).

Theo Y học cổ truyền

Làm ấm Tỳ, Vị và giảm nôn.

Giải biểu, tăng tiết mồ hôi.

Làm ấm phế và giảm ho.

Giải độc Nam tinh, Bán hạ và thịt chim thú, cua cá.

Thông thần kinh, khử mùi hôi (theo Bản Kinh).

Chủ thương hàn, đau đầu, nghẹt mũi và ho nghịch thượng khí (theo Biệt Lục).

Qui ngũ tạng, ngừng nôn mửa, trừ đàm hạ khí, trừ phong thấp hàn nhiệt (theo Đào Hoằng Cảnh).

Chủ đàm thủy khí đầy, hạ khí. Dược liệu khô và sống đều trị ho, cầm nôn ăn không xuống, trị thời bệnh. Sinh khương khi sử dụng kết hợp với Bán hạ chủ dưới tâm cấp đau, trong trường hợp bên trong nhiệt không thể ăn, giã dược liệu lấy nước hòa với mật ong để uống. Lại dùng nước của dược liệu cùng với Hạnh nhân để làm thang sắc, ôm ngăn tâm ngực, hạ tất cả kết khí thực, khí nóng lạnh (theo Dược Tính Luận).

Trừ khí hôi ở trên mạng ngực, thông mồ hôi (theo Thiên Kim Thực Trị).

Trị chuyển gân, trừ tráng nhiệt, tâm đầy. Tan phiền muộn, ngừng nghịch, khai vị khí (theo Thực Liệu Bản Thảo).

Nước giải độc dược, hết lạnh trừ đàm, phá huyết điều trung, khai vị (theo Bản Thảo Lập Di).

Tán phong hàn, ích Tỳ Vị (theo Trân Chân Nang).

Ôn trung khứ thấp, hậu phác, chế độc bán hạ (theo Y Học Khải Nguyên).

Trị thương hàn, đau đầu, thương phong, chín khiếu không lợi. Trừ hàn khí trong bụng, nhập Phế khai vị, giải hôi uế, giải độc các nấm (theo Nhật Trung Bản Thảo).

Dùng chín hòa trung, dùng sống phát tán, giải trúng độc ăn loài chim hoang thành hầu tý. Giã dược liệu lấy nước nấu với Hoàng minh giao, ngâm nước điểm mắt đỏ, dán đau phong thấp (theo Cương mục).

Nước gừng khai đàm, cứu bạo tốt (đột nhiên chết), trị ế cách phản vị, xoa tai đông, trị hôi nách. Hòa trung cầm ói, ổi khương (theo Bản Thảo Tòng Tân).

Trị Vị lạnh, ổi khương, tiêu chảy, nuốt chua (theo Hội Ước Y Kính).

Trị trường sán thống có hiệu quả (theo Hiện Đại Thực Dụng Trung Dược).

Cách sử dụng và liều dùng vị thuốc Sinh khương

Cách sử dụng

• Dùng trong: Sử dụng riêng hoặc sử dụng đồng thời cùng với những vị thuốc khác. Dùng Sinh khương dưới dạng thuốc sắc, tán bột hoặc nấu thành cao.
• Dùng ngoài: Ngâm rượu hoặc giã nát, thái mỏng đắp lên vết thương.

Liều dùng

• Dùng trong: Dùng từ 3 – 10 gram/ngày.
• Dùng ngoài: Liều lượng tùy chỉnh.

Những bài thuốc chữa bệnh của vị thuốc Sinh khương

Vị thuốc Sinh khương được ứng dụng trong nhiều bài thuốc tăng cường sức khỏe và điều trị bệnh. Bao gồm:

Bài thuốc từ dược liệu Sinh khương điều trị cảm mạo phong hàn (theo Bản Thảo Hối Ngôn)

Nguyên liệu:

• 5 lá Gừng tươi
• 1 lượng Tử tô diệp.

Cách thực hiện:

• Cho nguyên liệu vào nồi, thêm 400ml nước lọc
• Tiến hành sắc thuốc để lấy nước uống
• Mỗi thuốc 1 lần/ngày.

Bài thuốc điều trị ho đàm lạnh từ dược liệu Sinh khương (theo Bản Thảo Hối Ngôn)

Nguyên liệu:

• 2 lượng Sinh khương
• 1 lượng đường kẹo mạch nha (Dương đường).

Cách thực hiện:

• Cho thuốc cùng 3 chén nước vào ấm nhỏ sắc còn nửa chén
• Rót nước thuốc ra ly, để nguội bớt và thong thả uống.

Bài thuốc sử dụng dược liệu Sinh khương điều trị phiền đầy ngắn hơi, hoắc loạn tâm bụng trướng đau, chưa được thổ hạ (theo Trửu Hậu Phương)

Nguyên liệu:

• 1 cân Gừng tươi.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, cắt Gừng
• Sử dụng nước 7 thăng để nấu lấy 2 thăng 
• Chia thuốc thành 3 lần uống
• Mỗi ngày sử dụng 1 thang.

Bài thuốc chữa trúng khí hôn quyết, cũng có đàm bế từ Sinh khương (theo Bản Thảo Hối Ngôn)

Nguyên liệu:

• 5 chỉ Gừng tươi
• 1,5 chỉ Mộc hương
• 1,5 chỉ Bán hạ
• 1,5 chỉ Trần bì
• 8 phân dược liệu Cam thảo.

Cách thực hiện:

• Cho các nguyên liệu và nước lọc vào nồi
• Sắc lấy nước uống
• Lúc uống thuốc thêm 1 chén đồng tiện (nước tiểu bé trai).

Bài thuốc trị rét lạnh trời hành từ vị thuốc Sinh khương (theo Bản Thảo Hối Ngôn)

Nguyên liệu:

• 4 lượng Gừng tươi
• 2 lượng Bạch truật
• 1 lượng Thảo quả nhân.

Cách thực hiện:

• Cho 5 chén nước to vào nồi dược liệu
• Sắc thuốc đến khi còn 2 chén
• Lúc chưa phát uống sớm.

Bài thuốc sử dụng dược liệu Sinh khương trị đầu hói (theo Quý Châu Trung Y Nghiệm Phương)

Nguyên liệu:

• Gừng tươi với liều lượng tùy chỉnh.

Cách thực hiện:

• Mang lượng Gừng đã chuẩn bị rửa sạch và giã nát
• Cho dược liệu vào chảo để làm nóng và đắp lên đầu
• Đắp liên tục khoảng 2 – 3 lần.

Bài thuốc chữa trăm loại trùng vào tai (theo Dị Giản Phương)

Nguyên liệu:

• Gừng tươi.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, giã nát và chắt lấy nước Gừng
• Nhỏ một ít nước gừng vào tai
• Sử dụng từ 1 – 2 lần/ngày.

Bài thuốc sử dụng Sinh khương điều trị trẻ nhỏ đái dầm (theo Tạp chí Trung y Triết Giang, 1984, (2) : Phong Tam)

Nguyên liệu:

• 30 gram Gừng tươi
• 12 gram Bổ cốt chi
• 6 gram Bào phụ tử.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch và giã nát các nguyên liệu
• Đắp thuốc vào rốn.

Bài thuốc từ dược liệu Sinh khương phòng say xe (theo Y học đại chúng, 1980, (9) : 7)

Nguyên liệu:

• Gừng tươi với liều lượng vừa đủ.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, giã nát Gừng
• Đắp thuốc bên ngoài huyệt nội quan
• Sử dụng một miếng vải sạch quấn chặt vị trí đắp thuốc khi đi xe.

Bài thuốc chữa bỏng lửa nước từ dược liệu Sinh khương (theo Tân Trung y, 1984, (2) : 22)

Nguyên liệu:

• Gừng tươi.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch, giã nát và chắt lấy nước Gừng
• Dùng nước gừng thoa lên vùng da đang bị tổn thương dù mụn nước đã vỡ hay chưa. 

Bài thuốc trị chai cứng sau khi tiêm vào mông bằng vị thuốc Sinh khương (theo Phép điều trị dân gian Trung Quốc, 2001, 9(2):63)

Nguyên liệu:

• Gừng tươi.

Cách thực hiện:

• Loại bỏ phần vỏ, thái gừng thành từng miếng mỏng khoảng 1 – 2mm
• Đắp trực tiếp gừng vào những vị trí xơ cứng (kết cứng)
• Mỗi ngày đắp 3 lần, mỗi lần đắp từ 1 – 2 giờ đồng hồ. Sử dụng phối hợp với điều trị vật lý.

Bài thuốc từ Sinh khương điều trị chứng ngoại cảm, ho, bụng trướng đầy, nôn mửa

Nguyên liệu:

• Gừng tươi
• Rượu trắng.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch Gừng
• Mang Gừng giã nhỏ và cho vào bình
• Rót rượu trắng vào bình để ngâm trong 5 ngày
• Khi cần lấy từ 2 – 5ml rượu xoa vào bụng
• Sử dụng 1 lần/ngày.

Bài thuốc sử dụng Sinh khương điều trị ho

Nguyên liệu:

• 10 gram Gừng tươi
• 10 gram củ Sả
• 10 gram Chanh quả
• 5 gram muối
• Xirô đơn.

Cách thực hiện:

• Thái nhỏ Gừng. củ Sả và chanh
• Ngâm các nguyên liệu cùng với 5 gram muối và xirô đơn (vừa đủ 100ml) trong bình thủy tinh có nắp đậy
• Sau 3 ngày, dùng vải sạch vắt kiệt nguyên liệu để lấy phần nước
• Bảo quản thuốc trong lọ kín
• Uống thuốc từ 1 – 2 thìa canh/lần x 2 lần/ngày để điều trị bệnh ho
• Liều dùng ở trẻ em bằng một nửa liều dùng của người lớn.

Bài thuốc từ Sinh khương điều trị chứng tay chân lạnh, cước chân tay vào mùa đông

Nguyên liệu:

• Gừng tươi
• Rễ lá lốt.

Cách thực hiện:

• Mang rễ lá lốt và gừng tươi rửa sạch
• Thái gừng
• Nấu cả hai nguyên liệu để lấy nước ngâm chân
• Có thể thêm vào nồi thuốc một ít muối khi ngâm
• Sử dụng bài thuốc 1 lần/ngày.

Bài thuốc dùng Sinh khương cho trường hợp bị tụt huyết áp

Nguyên  liệu:

• Gừng tươi
• Đường kính.

Cách thực hiện:

• Cạo vỏ gừng
•  Mang gừng rửa sạch và thái  thành từng lát
• Cho gừng vào máy xay và tiến hành xay nhuyễn
• Cho gừng vào nồi và nấu cùng với đường kính
• Bảo quản thuốc trong lọ thủy tinh để dùng dần
• Khi bị cảm lạnh hoặc bị tụt huyết áp, có thể pha thuốc cùng với nước ấm để uống.

Bài thuốc từ Sinh khương điều trị viêm khí phế quản, viêm họng nhiều đờm

Nguyên liệu:

• 15 – 20 gram Gừng tươi
• 250 gram Củ cải
• Đường đỏ.

Cách thực hiện:

• Mang củ cải và gừng tươi cạo vỏ, rửa sạch và thái lát
• Nấu gừng và củ cải cùng với đường đỏ
• Lấy phần nước để uống, có thể dùng hoặc không dùng phần cái
• Uống thuốc khi nước thuốc còn nóng.

Kiêng kỵ

• Không sử dụng vị thuốc Sinh khương khi âm suy kìm vượng nhiệt bên trong.
• Sinh khương trợ hỏa thương âm. Chính vì thế, những người âm hư nội nhiệt và người nhiệt thịnh kỵ uống dược liệu (theo Trung Dược Học).
• Ăn gừng nhiều và lâu, tích nhiệt mắt bệnh. Lập tức phát bệnh nhanh ở những người bệnh trĩ ăn nhiều kiêm rượu. Người bị ung nhọt nếu ăn nhiều sẽ sinh ác nhục (theo Sách Cường Mục).
• Uống lâu âm hư nội nhiệt, tổn âm thương mắt, âm hư do thổ huyết, tự ra mồ hôi, biểu hư có nhiệt ra mồ hôi, đổ mồ hôi trộm, đau bụng hỏa nhiệt, tạng độc hạ huyết, do nhiệt nôn lợm, theo phép điều kiêng vậy (theo Bản Thảo Kinh Sơ).
• Mắt đỏ bệnh hầu, nội nhiệt âm hư, đau nhọt chứng huyết, ói ỉa có hỏa, nhiệt hao (hen) đại suyễn, thử nhiệt thời chứng, thai sản sa trướng và sau thời bệnh, sau sa đậu đều kỵ vậy (theo Tùy Tức Cư Ẩm Thực Phổ).
• Những người có tiền sử hoặc đang bị huyết áp cao không nên sử dụng Sinh khương. Bởi dược liệu có tác dụng làm tăng huyết áp.

Sinh khương là một dược liệu quý do có nhiều công dụng điều trị bệnh. Tuy nhiên một số trường hợp không được khuyến cáo sử dụng dược liệu này. Chính vì thế, người bệnh nên trao đổi với bác sĩ chuyên khoa về những lưu ý, kiêng kỵ trước khi đưa Sinh khương hay bất kỳ bài thuốc nào từ dược liệu vào quá trình chữa bệnh để đảm bảo an toàn.